DSC02460

Shmuel Noah Eisenstadt

Nowoczesność jako odrębna cywilizacja

1

Moim zamiarem w tym artykule jest analiza nowoczesności w perspektywie cywilizacyjnej - jako odrębnego typu cywilizacji (Eisenstadt 2000a). Zgodnie z tym punktem widzenia nowoczesność trzeba postrzegać jako nowy typ cywilizacji, której powstanie i ekspansja przypominają powstanie i ekspansję wielkich religii. Jądrem nowoczesności są w tej perspektywie krystalizacja i rozwój sposobu - lub sposobów - interpretacji świata (lub, w języku Comeliusa Castoriadisa, odrębnego społecznego imaginarium, czyli ontologicznej wizji, specyficznego programu kulturowego), połączone z rozwojem zestawu - lub zestawów -nowych formacji instytucjonalnych. Sednem obu tych procesów jest, jak bliżej zobaczymy, bezprecedensowa „otwartość” i niepewność.

Nowoczesność - nowoczesny program kulturowo-polityczny - rozwinęła się w łonie jednej z wielkich cywilizacji aksjalnych: cywilizacji chrześcijańsko-europejskiej (Eisenstadt 1982; 1986). Wyłoniła się jako transformacja heterodoksyjnych wizji o silnym zabarwieniu gnostyckim, nastawionych na stworzenie Królestwa Bożego na ziemi, głoszonych często przez średniowieczne i wczesnonowożytne sekty heretyków. Transformacja, jaka dokonała się przede wszystkim w wyniku oświecenia i wielkich rewolucji (angielskiej wojny domowej, a zwłaszcza rewolucji amerykańskiej i francuskiej oraz ich pokłosia), obejmowała przeniesienie tych wizji ze względnie marginalnych obszarów społeczeństwa w samo centrum politycznej sceny.

W wielkich rewolucjach konkretyzują się możliwości rozwijane w cywilizacjach aksjalnych przez heretyckie sekty, zwłaszcza te, które postrzegały scenę polityczną jako co najmniej jeden z obszarów zastosowania własnej transcendentalnej wizji. Rewolucje te stanowią pierwszą, a w każdym razie najbardziej dramatyczną i zapewne najskuteczniejszą w dziejach ludzkości próbę realizacji na poziomie makrospołecznym utopijnej wizji o silnych akcentach gnostyckich. To podczas tych rewolucji aktywność ruchów heretyckich wyszła poza marginalne lub wydzielone obszary społeczeństwa i nie tylko splotła się z buntami, powstaniami ludowymi i ruchami protestu, lecz wkroczyła w samo centrum politycznych zmagań. Ruchy heretyckie przełożyły się na ogólne ruchy polityczne, tworząc

The Ctvilizational Dimension of Modemity: Modemity as a Distinct Giyilizational, „International Sociology” 2001, yol. 16, nr 3, s. 320-340.