DSC02471

Shmucl Nottli Eiaenstndt • Nowoczesność jako odrębna cywilizacja 765

także w najbardziej przerażającej postaci w Afryce i na części Bałkanów, zwłaszcza w byłej Jugosławii.

Ruchy te rozwinęły się równocześnie z krystalizacją nowych ram i układów społecznych, które także wykraczały poza „klasyczny” model państwa narodowego. By wspomnieć tylko niektóre z najważniejszych takich układów - czymś dotąd nieznanym, zwłaszcza w diasporze muzułmańskiej, chińskiej i indyjskiej, były nowe typy mniejszości etnicznych, które pojawiły się w wielu państwach powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego.

W tych i wielu innych układach skrystalizowały się nowe rodzaje tożsamości zbiorowych. często propagowane przez część wspomnianych wcześniej ruchów, które wykraczały poza modele państwa narodowego i nie koncentrowały się już na nim. Wiele spośród tych dotąd pozornie „podrzędnych” tożsamości — etnicznych, regionalnych, lokalnych czy ponadnarodowych - przeniosło się, choć oczywiście w dogłębnie zmienionej postaci, do centrum swoich społeczeństw, a często też na scenę międzynarodową. Podważyły one hegemonię dawniejszych homogenizujących programów, domagając się własnego autonomicznego miejsca w centralnych obszarach instytucjonalnych, na przykład w programach szkolnych, w informacjach publicznych i w mediach. Niejednokrotnie wysuwają one też daleko posunięte żądania dotyczące redefinicji obywatelstwa i związanych z nim uprawnień i przywilejów.

W tym samym czasie zachodzą nieustające wahania we względnej hegemonii różnych ośrodków nowoczesności - pierwotnie europejskich i amerykańskich, przechylających się w stronę Azji Wschodniej. Wahania te wiążą się ściśle z jednoczesną rosnącą konkurencją między tymi ośrodkami o reputację hegemona (Tiryakian 1994).

14

Przemiany te prowokują pytanie, czy współczesny świat wycofuje się teraz, by tak rzec, z nowoczesnego programu, czy to w stronę obwieszczonego przez Francisa Fukuyamę (1996) „końca historii”, w którym ideologiczne przesłanki nowoczesności ze wszystkimi nieodzownymi jej napięciami i sprzecznościami stałyby się niemal pozbawione znaczenia, umożliwiając paradoksalnie rozkwit wielorakich wizji ponowoczesnych, czy to w kierunku tego, co S.P. Huntington (1997) określił jako „zderzenie cywilizacji”, w którym cywilizacja zachodnia - domniemane ucieleśnienie nowoczesności — konfrontuje się z innymi, wrogimi cywilizacjami, głównie z cywilizacją muzułmańską i do pewnego stopnia tak zwaną cywilizacją konfiicjańską, a dominujące znaczenie uzyskują ruchy tradycjonalistyczne, fundamen-talistyczne, antynowoczesne i antyzachodnie.

Z obu tych podejść wynikałoby, że możemy mieć tu do czynienia z procesem odchodzenia od osiowości, że program osiowy, a co najmniej „wtórna aksjalność” nowoczesności uległy dziś wyczerpaniu, widocznemu zarówno w rozwoju ruchów i tożsamości na różne sposoby ponowoczesnych, jak i takich, przypuszczalnie nieaksjalnych. które wydają się antynowoczesne i antyzachodnie. Jednak dokładniejsza analiza obecnej sytuacji sugeruje, że jest ona bardziej złożona.

Wspomniane tendencje faktycznie wskazują na dalekosiężne zmiany czy też odwrót od modelu lub modeli nowoczesnych państw narodowych i rewolucyjnych. Faktycznie świadczą o osłabieniu centralnego ideologicznego i symbolicznego znaczenia państwa narodowego i jego pozycji jako charyzmatycznego siedliska zasadniczych elementów kulturowego