DSC02473

Shmuel Noah Eisenstadt • Nowoczesność jako odrębna cywilizacja 767

podobne kombinacje rozmaitych tropów i wzorów kulturowych, konkurują one między sobą o to, które z nich dają właściwą „odpowiedź” na ambiwalencje związane z procesami kulturowej globalizacji. Wszystkie te ruchy podzielają zainteresowanie, które, jak widzieliśmy, od samego początku faktycznie stanowiło zasadniczy składnik nowoczesnego dyskursu, zainteresowanie stosunkiem między ich tożsamościami a uniwersalnymi wątkami propagowanymi przez odpowiednie hegemoniczne programy nowoczesności, szczególnie zaś troskę o stosunek tego rodzaju autentycznych tożsamości do kultury hegemonicznej, współcześnie zwłaszcza amerykańskiej. Jednocześnie w większości owych ruchów ten strach przed erozją lokalnych kultur pod wpływem globalizacji i jej ośrodków wiązał się trwale z ambiwalencją w stosunku do tych ośrodków, powodując nieustanną oscylację między kosmopolityzmem a różnymi tendencjami „partykularnymi”.

16

Z dotychczasowej analizy nie wynika, że historyczno-kulturowe tradycje tych społeczeństw sąpozbawione znaczenia dla rozwoju ich nowoczesnej dynamiki. Znaczenie to widać na przykład w tym, że ruchy fundamentalistyczne powstają i kwitną przede wszystkim w tych spośród dzisiejszych społeczeństw nowoczesnych, które skrystalizowały się w sferze muzułmańskiego, żydowskiego lub pewnych odmian chrześcijańskiego monoteizmu. W cywilizacjach tych, nawet w ich nowoczesnych, porewolucyjnych wcieleniach, system polityczny postrze-gaa się jako główny obszar zastosowania transcendentalnej utopijnej wizji - przy czym w epoce nowoczesnej wizja ta była formułowana w świeckim języku. W przeciwieństwie do tego, ideologiczna rekonstrukcja politycznego centrum w duchu jakobińskim była znacznie słabsza w tych cywilizacjach zorientowanych „pozaświatowo” - zwłaszcza w Indiach i w nieco mniejszym stopniu w krajach buddyjskich - w których porządku politycznego nie uważano za obszar zastosowania transcendentalnej wizji, i to pomimo tego, że jeśli tylko obecne są podstawowe przesłanki nowoczesności, to również w ich łonie rozwijają się bardzo silne nowoczesne polityczne orientacje lub wymiary (Eisenstadt 1974). Równocześnie niektóre ze specyficznych cech rozwoju nowoczesnych demokracji w Indiach i Japonii - odmiennych od wzorców europejskich i amerykańskich, które też są zresztą bardzo zróżnicowane - faktycznie wynikają w wielkim stopniu z kulturowych tradycji i historycznego doświadczenia tych społeczeństw. Podobnie wyglądał wpływ historycznego doświadczenia i lokalnych tradycji na kształt ustroju komunistycznego w Rosji, Chinach, Korei Północnej czy południowej Azji (Ho, Tsou 1968; Amason 1993; Tismaneanu 1999). To samo trzeba oczywiście powiedzieć

0    pierwszej, europejskiej nowoczesności, głęboko zakorzenionej w specyficznych cywilizacyjnych przesłankach i historycznym doświadczeniu Europy (Eisenstadt 1987). Ale, podobnie jak to się stało w Europie, wszystkie te „historyczne” lub „cywilizacyjne” wpływy nie oznaczały prostego powielania starych wzorców politycznych instytucji czy dynamiki. We wszystkich tych społeczeństwach uniwersalistyczne tendencje, zarówno inkluzywne, jak

1    „ekskluzywne”, z pozoru mające tradycyjny i pierwotny charakter, są faktycznie konstruowane na typowo nowoczesne sposoby i nieustannie artykułują — różnie w zależności od historycznego kontekstu — sprzeczności i antynomie nowoczesności.

Ponadto rola, jaką historyczne doświadczenia rozmaitych „tradycji” cywilizacyjnych odgrywają w kształtowaniu faktycznych konturów różnych społeczeństw nowoczesnych, nie oznacza, że w wyniku tych procesów wyłania się współcześnie kilka zamkniętych