DSC02465

759

Shmuel Noah Eisenstadt • Nowoczesność jako odrębna cywilizacja

6

Ściśle wiązały się z tym napięcia, które skrystalizowały się w nowoczesnym dyskursie poli-tycznymo. Najważniejszym z nich było napięcie między, z jednej strony, prawomocnością istnienia różnorodnych odrębnych interesów grupowych i jednostkowych, a także różnych koncepcji dobra wspólnego i moralnego ładu, z drugiej zaś - prawomocnością totalizujących ideologii kwestionujących prawomocność owych różnic.

Jedna z postaci tego rodzaju ideologii akcentowała nadrzędność zbiorowości, zwłaszcza zbiorowości narodowych, postrzeganych jako odrębne jednostki ontologiczne oparte na wspólnych odwiecznych i/lub duchowych atrybutach. Inną taką ideologią był jakobinizm, którego historyczne korzenie sięgają średniowiecznych eschatologii. Istotą jakobinizmu jest wiara w nadrzędność polityki i w jej zdolność do gruntownej przebudowy społeczeństwa, w możliwość społecznej transformacji poprzez totalistyczne, oparte na masowej mobilizacji polityczne działanie. Przy wszystkich dzielących je różnicach, kolektywistyczne ideologie łączyła głęboka nieufność wobec otwartego procesu politycznego i jego instytucji, szczególnie wobec instytucji reprezentacji i debaty publicznej. Wszystkie one przejawiały również silne skłonności autokratyczne.

7

To właśnie połączenie świadomości istnienia różnych możliwości ideologicznych i instytucjonalnych z wpisanymi w kulturowo-polityczny program nowoczesności napięciami i sprzecznościami stworzyło rdzeń nowoczesności jako drugiej światowej epoki osiowej. To połączenie przyczyniło się - poprzez działania różnych aktorów kulturowych i politycznych, którzy w kontakcie z szerszymi warstwami społeczeństwa, nieustannie konkurując między sobą, propagowali i usiłowali urzeczywistnić rozmaite wizje nowoczesności - do krystalizacji różnych wzorców nowoczesności, nowoczesności zwielokrotnionych.

Szczególne znaczenie miały ruchy społeczne, ruchy protestu, takie jak ruch liberalny, potem socjalistyczny i komunistyczny oraz ruchy narodowe, faszystowskie i „narodowo”--socjalistyczne. Ruchy te stanowiły przekształcenia - w nowoczesnym kontekście - niektórych spośród głównych herezji cywilizacji aksjalnych, zwłaszcza tych, które chciały w drodze politycznego działania i rekonstrukcji centrum zrealizować utopijną wizję sprowadzenia Królestwa Bożego na ziemię, do Królestwa Człowieka. Miały charakter międzynarodowy, nawet jeśli ich podstawy lub korzenie były ulokowane w określonych krajach, i stanowiły dla siebie nawzajem trwałe punkty odniesienia. Ich działania nie zamykały się w granicach czy ramach żadnego „pojedynczego” społeczeństwa lub państwa, nawet jeśli to społeczeństwa i państwa stanowiły główną scenę realizacji ich programów i celów. W samej naturze rozmaitych wizji nowoczesności i jej instytucjonalnej dynamiki leżało, że ich zakres i nastawienia miały od samego początku epoki nowoczesnej międzynarodowy charakter. Tego rodzaju zwielokrotnione nowoczesności rozwijały się nie tylko w państwach narodowych. Co bardziej skuteczne z tych ruchów krystalizowały się nieustannie w charakterystyczne wzorce ideologiczne i instytucjonalne, które często, jak w przypadku rewolucyjnej Francji czy Rosji Radzieckiej, utożsamiano z określonymi państwami, lecz których zasięg daleko przekraczał ich granice¹.

1

O związkach nowoczesności z rewolucjami patrz np. numer specjalny „Social Research” z 1989 r. Rewolucja francuska i narodziny nowoczesności. O roli grup heretyckich intelektualistów w niektórych rewolucjach i okrętach przedrewolucyjnych piszą Cochin (1924; 1979), Baechler (1979: 7-33), Furet (1982) iNahimy (1981).