DSC01045

Nieco inaczej językoznawstwo. Przyjrzyjmy się bliżej temu problemowi. Niemal podręcznikowa językoznawcza definicja najmniejszej jednostki znaczącej w języku prowadzi do jednostki mniejszej od słowa - do morfemu. W słowniku praskiej szkoły^M czytamy następujące wyjaśnienie hasła „morfom": „Rozumiem przez morfem najmniejszą niepodzielną cząstkę słowo, mającą związek pośledni łub bezpośredni ze znaczeniem". W rosyjskim słowniku terminów językoznawczych O.S. Achmanowej^M czytamy pod tym hasłetn: „Najmniejsza (niepodzielna z punktu widzenia danej jakości) regularnie pojawiająca się zgodnie z modelem danego języka jednostka systemu wymienia bezpośrednio odnoszona do odpowiadającego jej elementu w systemie treści (setnemu)". W rosyjskim przekładzie amerykańskiego słownika współczesnej lingwistyki czytamy: „Najmniejsza forma to morfem. (...) W ten sposób morfem to powtarzająca się (znacząca) forma, która 2 kolei nie może być drogą analizy rozłożona na mniejsze, powta-rząjącc się (znacząco) formy". Wolno zatem twierdzić, że w potocznym dziś języku językoznawczego opisu minimalną cząstką znaczącą byłaby cząstka mniejsza od słowa. Tkk np. polskie słowo „przednówek" składałoby się z trzech mor-fanów; przed nów ek. Każda z tych jednostek czyniłaby zadość formalnemu warunkowi powtarzalności w innych wyrazach. „Przed" występuje jako samodzielny wyraz i jako cząstka wielu innych wyrazów, np. takich jak „przedrostek", „przedszkole", „przedmieście", i jest związane ze znaczeniem poprzedzania czegoś w czasie lub w przestrzeni. Morfem „nów/now" występuje w wyrazach takich, jak „nowy", „nów" (księżyca), „odnowa" itp. Wyjaśniamy jego znaczenie np. tak: jest to coś, co dopiero teraz jest zrobione, pojawia się, jest zebrane, łub podobnie. 1 wreszcie morfem „ek", występujący w takich wyrazach, jak „dodatek, zarobek, milczek, głupek, niedostatek, uczynek, grzybek, worek" Ud. Najogólniej można o nim powiedzieć, iż morfem ten „znaczy", że treść wyrazu, w którym występuje, jest ujęta jako rzeczownikowa. Poza tym może mieć szereg różnych znaczeń.

Jest rzeczą oczywistą, że znajomość wartości przysługujących cząstkom morfologicznym nic pozwala odbudować znaczenia wyrazu, tzn. nie pozwala odpowiedzieć na pytanie, jakim równoważnikiem moglibyśmy wyraz „przednówek" zastąpić. Znaczenie wyrazu niekoniecznie się daje ułożyć z sumy znaczeń morfe-raów. Mimo to nie chcielibyśmy twierdzić, że morfem nic znaczy nic. Wyznacza 00 pewną uunę możliwości znaczeniowych, których przekroczeńiejejt na ogół niemożliwe. Analiza semiotyczna tekstu poetyckiego musi często operować mor-fcmem, musi dotykać poziomu niższego niż słowo. Na ogół jednak nie będziemy mówić o morfcnuch jako o najmniejszych jednostkach znaczących, ponieważ w żywej wypowiedzi, która jest przedmiotem naszego zainteresowania, w świadomości mówiących jako najmniejsze jednostki znaczące występują słowa i im to zwykle każdy mówiący przypisuje znaczenie. O słowach może mówiący poray-

“ J. Vtafeek (mc cołtaboraikm de I. Dubsky), Dktfamśint de linguistięue de l'tcołe de Aąitt,UnchhAmtn 1960; przekład rosyjski: LingwuticeeskiJsfomr'prahkoj szkoły, Moskwa <964.

^a OS. Achma&Owa, Shwar'lingwiatictesiick (terminów, Moskwa 1966.

tleć tak: jeśli chcą nazwać ten oto przedmiot, stan, czynność, właściwość itp., mogą użyć tego właśnie słowa. W tym sensie słowo znaczy. Natomiast słowo nic nie komunikuje, nie orzeka niczego o niczym i dlatego właśnie nie może być prawdziwe ani fałszywe. Komunikuje tylko cała wypowiedź - zdanie.

Przypisując znaczenie słowu, zechcemy jednak pokazać, że w znaczenie wypowiedzi wchodzą takie elementy, które nie dadzą sią sprowadzić do znaczeniowej wartości sumy słów danej wypowiedzi. Jak rozumiemy pojęcie: znaczenie słowa?

Trudno odmówić pewnych racji tym teoretykom, którzy widzą w zdaniu znak autonomiczny. W istocie, gdybyśmy chcieli zanalizować realny proces, który następuje wówczas, gdy odpowiadamy komuś na pytanie, co znaczy jakiekolwiek słowo, musielibyśmy uznać, że podając wyjaśnienie, wewnątrznie dokonujemy szybkiej swoistej przymiarki owego słowa do naszej ekspłikacji w kontekście prostych typowych zdań, w których może ono występować. Ten proces jest widoczny zwłaszcza wówczas, gdy nie jesteśmy całkiem pewni owego znaczenia, gdy wyjaśnienie sprawia nam trudność lub gdy spotykamy sią z wyjaśnieniem, którego nie chcemy przyjąć. Potoczne doświadczenie mówi nam także o tym, że słowo dopiero w prostym, typowym kontekście staje sią względnie jednoznaczne, tzn. tylko kontekst pozwala ocenić, w którym z możliwych znaczeń dane słowo zostało użyte. Analizy semantycznej słowa nie możemy przeprowadzić, nie widząc go jako elementu zdania. Odnotowawszy tę argumentację, nic będziemy się jednak mogli i my pozbyć takiego użycia formuły „znak językowy”, która by wskazywała na słowo jako na jednostkę znakową. Zajmiemy tylko pod jednym wzglądem stanowisko zgodne z tymi, którzy przypisują znaczenie dopiero zdaniu, a mianowicie będziemy twierdzić, że inaczej używamy wyrazu „znaczenie", kiedy przypisujemy jc słowu, a inaczej, kiedy przypisujemy je zdaniu.

Wyobraźmy sobie, ie mamy takie oto konteksty słowa „brał” w połszczyinie pierwszej połowy XVI wieku: „tedym zagrodził, gdzie gradzał mój ojciec i brat"; „Kain zabił brata Abla"; „brat z bratem, żona z mężem się nie zgadza"; „rzekła jemu siostra: bracie mój miły" itp. Pierwszy przykład to zdanie prawdopodobnie wypowiedziane w sporze majątkowym, które aktualizuje informację o wspólnocie majątkowej najbliższej rodziny. Jego sens jest prawdopodobnie taki: „ten kawałek ziemi należy do mnie, skoro należał do ojca i brata". Drugie zdanie aktualizuje obowiązki solidarności wobec brata. Jego sens jest prawdopodobnie taki: „Kain popełnił większą zbrodnię niż zabicie człowieka, zabił bowiem brata" Trzecie aktualizuje informacją o związkach natury uczuciowej między braćmi. Mówi ono, że zostały naruszone normy stosunków uczuciowych między braćmi, do których to norm należy jednomyślność itd. We wszystkich tych przykładach, w których dokoła wyrażenia „brat" aktualizują się różne wartości, coś pozostaje jednak wartością niezmienną. Tą wartość niezmienną, którą moglibyśmy określić np. tak: „brat jest to ktoś płci męskiej, będący synem tych samych rodziców", będziemy nazywać znaczeniem wyrażenia „brat". Różne wartości, które każdy z naszych przykładów aktualizował w związku z wyrazem „brat", nic należą do znaczenia wyrazu.