DSC03586 (3)

wieku,⁵¹ znaleziono 2 ułamki grzebieni jednostronnych. Brak jednak w niej wyraźniejszych śladów produkcji. Dopiero w następnych, (XI warstwie) z początku X wieku pochodzi jeden półfabrykat grzebienia, potwierdzający dla Szczecina wczesne pojawienie się rogownictwa.

Czy już we wczesnych fazach rogownictwo jest samodzielnym rzemiosłem trudno powiedzieć. W Kołobrzegu rogownik zajmuje się także bursztyniarstwem, stosując do obróbki bursztynu wyspecjalizowane narzędzie: tokarkę. Wskazuje na to toczony paciorek bursztynowy znaleziony w tej samej warstwie co warsztat rogowniczy.⁵² Bursztyniarstwo określa się przy tym jako zajęcie uboczne rogownika,⁵³ co jednak, jak się zdaje, nie jest całkowicie prawdziwe. Rogownik kołobrzeski zajmował się raczej w równym stopniu tak bursztyniarstwem jak rogownic-twem, wskazuje na to używanie przez niego tokarki. O charakterze ro-gownika w Wolinie-Mieście (stanowisko 4) z IX — X wieku trudno coś pewnego powiedzieć. Możemy tylko przypuszczać na podstawie analogii z Kołobrzegu, że rogownictwo nie było także i tutaj wyłącznym zajęciem. Na przedmieściu Wolina (stanowisko 2), gdzie mamy także nieliczne ślady obróbki rogu, rogownictwo, jak się zdaje, nigdy nie było samodzielnym rzemiosłem, a tylko ubocznym zajęciem ubogiej ludności, zajmującej się dorywczo obróbką różnych surowców.⁵⁴ Dla oceny rogownictwa wolińskiego do X wieku włącznie, pewne znaczenie ma zanotowany fakt przywozu (być może jest to tylko wpływ na miejscową produkcję) pewnej niewielkiej ilości grzebieni z ośrodków fryzyjskich.⁵⁵

Wybory rzemieślnicze z IX i X wieku a szczególnie grzebienie, są wykonane bardzo starannie: poszczególne płytki są doskonale dopasowane, powierzchnie idealnie wygładzone, mają bogatszy wystrój, a nawet taki detal jak końce zębów są starannie zaokrąglone pilnikiem. Te cechy starszych grzebieni świadczą o tym, że rzemieślnik wkładał w ich wykonanie dużo pracy. Potrzeby rynkowe. nie wołały więc o taką ilość grzebieni, aby je trzeba było wyrabiać szybciej, ale za to mniej starannie. Starsze grzebienie są znacznie dłuższe i szersze od młodszych. Starsze grzebienie nie wykazują też tak dużego zróżnicowania pod względem formy jak młodsze. W okresie największego rozkwitu Wolina, Kołobrzegu i Szczecina w rogownictwie tych ośrodków zachodzą pewne

⁵¹ T. Wieczorowski, Szczecin w śurfetle wykopalisk, op. cit., str. 34.

** E. Wiatrolik, Bursztyniarstwo, „Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu", (Praca oddana do druku).

^M J. w.

^M Por. W. Filipowiak, Wolin w świetle wykopalisk, op. cit., str. 59.

^M Por. Okazy z badań przedwojennych, K. A. Wilde, op. cit., Tabl. Vb, 36, oraz okaz badań powojennych na stanowisku 2 (dotąd nie publikowany); Por. także EL Arbman, Schwęden und das Karolingische Reich. Sztokholm 1937 r. str. 238 —239.

zmiany, nieznacznie różniące się w czasie. Już od połowy X wieku pojawiają się nowe formy, a mianowicie pochewki do grzebieni jednostronnych. Stopniowo pojawia się coraz to większa ilość grzebieni o różnych formach zakończeń bocznych i różnie uformowanych grzbietach. Od połowy XI vUieku występują, wprawdzie w bardzo znikomej liczbie, grzebienie dwustronne, trzy warstwowe, jako zupełnie nowa forma na Pomorzu Zachodnim. Pojawienie się grzebieni dwustronnych wiąże się z dalszą specjalizacją narzędzi (piłek), a także z rozwojem samych umiejętności rzemieślnika. W tym czasie, jak nam wskazują różnice w szczelinkach między zębami, istnieje kilka rodzajów piłek różniących się grubością. W XI wieku, a szczególnie w XII jakość grzebieni jest bardzo różna. Obok wykonanych bardzo starannie, pięknie zdobionych, są także wykonane bardzo niedbale, często piezdobione. Końce zębów coraz częściej nie są zaokrąglane. Równocześnie grzebienie stają się krótsze i węższe. Pojawiają się także różne formy przedmiotów jak zdobione oprawki, okładki, trzonki, oraz wiele innych. Te wszystkie zjawiska upoważniają do twierdzenia, że rogownictwo na Pomorzu Zachodnim przechodzi swój -największy rozkwit. Różnice w wykonaniu grzebieni, zmniejszenie ich wymiarów, mają niewątpliwie swoje źródło w większej niż dotychczas chłonności rynku. Mniejsze wymiary grzebieni pozwalają bowiem na wyprodukowanie ich w większej ilości, przy użyciu tej samej ilości surowca rogowego, jaka wyszłaby na produkcję grzebieni o większych wymiarach.

W tych warunkach pojawia się w Wolinie rogownictwo w warstwach XI i początku XII wieku.

Obraz, jaki dają warstwy od XIV *— XII w Wolinie (pierwsza połowa XI wieku) to ciekawy przykład zmiany zajęć rzemieślniczych w obrębie tej samej działki mieszkalnej. W warstwie XIV w domu zrębowym po północnej stronie ulicy, obok dużej liczby odpadków rogowych, były także liczne kawałki i pół wy twory bursztynowe. Na tej samej działce mieszkalnej w warstwach XVI i XV (druga połowa X wieku», sądząc po ilości odpadków i półfabrykatów, mamy do czynienia z. warsztatem bur-sztyniarskim, nastawionym na produkcję masową. Na początku XI wieku (warstwa XIV) obserwujemy gwałtowny spadek produkcji bursztyniar-skiej (porównaj tablicę 1), a pojawiają się dość liczne ślady produkcji ro-gowniczej. Bursztyniarstwo nie znika jednak zupełnie, współistnieje ono z rogownictwem przez warstwę XIII (pierwsza połowa i początek drugiej połowy XI wieku) a zanika nagle w warstwie XII (druga połowa XI wieku) z nie wyjaśnionych dotąd przyczyn.

W tym samym czasie, kiedy bursztyniarz zaczął się zajmować obróbką rogu, w domu zrębowym po drugiej, południowej stronie ulicy, odsłoniętym niestety tylko na bardzo niewielkiej powierzchni, zaczęto się także

269