DSC04618

ców: „każdy trenuje sztukę zwykłego paplania”. Wszystko w mieście jest nieprawdziwe, udane —' „pleśń wymalowano” — wszystko jest udawaniem, „sztuką”. To najważniejsze słowo zostało wyodrębnione z kontekstu graficznie. I gość, i mieszkańcy miasta nie chcą wiedzieć „co gnije pod asfaltem”. Stąd {dynie niechęć podmiotu lirycznego do adresata wyrażona w pierwszym wersie, w bezpośredniej apostrofie i w końcowym — „idź już”.

W Epitafium Brylla „ty” liryczne jest odbiorcą konkretnym, a wypowiedź jest w pełni jemu dedykowana: „Gościu, co powiem, krótkie będzie”. Zaangażowana poezja Brylla zakłada bezpośrednie oddziaływanie społeczne, stąd taka konstrukcja monologu, w którym „ty” liryczne istniejące w wierszu ma pewne cechy typowe, znajdujące odbicie w życiu współczesnego społeczeństwa. Epitafium ma dzięki temu znamiona gorzkiej satyry i nieodłączne dla tego gatunku elementy dydaktyzmu.

Taki typ utworów, w których na pierwszy plan wysuwa się nie podmiot, ale adresat, którego podmiot wysławia lub przypisuje mu pewne mniemania czy chce na niego wpłynąć, określa się jako lirykę apelu¹ albo lirykę inwokacyjną. Forma liryki apelu wywodzi się z poetyki klasycznej, jest charakterystyczna dla poezji idei, dla utworów będących manifestem lub wezwaniem, dla poezji dydaktycznej i agitacyjnej, spełniającej funkcję postulatywną wobec adresata. Przykład liryki apelu stanowi omówiony wiersz Brylla, znany patriotyczny wiersz Mickiewicza Do Matki Polki, Kochanowskiego Wy, którzy Rzeczpospolitą władacie, Tuwima Do prostego człowieka, fragmenty Grobu Agame-mnona itp. Liryka apelu jest skrajnym przykładem wypowiedzi lirycznej ukształtowanej w sytuacji wyznania skierowanego do określonej postaci lub uosobionego pojęcia.

Liryka zwrotu do adresata obejmuje więc monologi liryczne skierowane do „ty” lirycznego, które stanowią swoistą formę jawnego wyznania (liryka bezpośrednia), oraz utwory, w których „ja” liryczne ustępuje w cień, nie ujawnia się bezpośrednio, a nacisk jest położony na „ty”. W tej grupie utworów, obok liryki wyznań podmiotu (Elegia Baczyńskiego), znajduje się

liryka apelu (Epitafium Brylla). Liryka apelu stanowi przejście od liryki bezpośredniej do pośredniej.

Rozpatrując kategorię adresata wypowiedzi, czyli funkcję „ty” lirycznego, poruszaliśmy się na płaszczyźnie komunikacji wewnątrz tekstowej uwzględniając relacje: „ja” liryczne (podmiot mówiący) — „ty” liryczne (adresat). Istnieje jednak wyższe „piętro" komunikacyjne, także wewnątrztekstowe: podmiot całego utworu i odbiorca wirtualny, tzn. zaprojektowana w utworze partytura roli, jaką powinien przyjąć czytelnik, aby dobrze zrozumieć utwór (patrz rozdz. I s. 16). Aby odczytać zaprogramowane w utworze powinności odbiorcy, nie wystarczy poziom zdania (gramatyczne wyznaczniki ,ja” — „ty”), jak w relacji poprzedniej. Tak intencje nadawcy (podmiotu utworu), jak zaprojektowaną rolę odbiorcy odczytujemy w strukturze całego dzieła — problem wirtualnego odbiorcy jest więc kategorią poetyki Rozpatrywanie tej kategorii strukturalnej zmienia jednak dotychczasowe rozumienie poetyki; organizuje w jej systemie podsystem — teorię dzieła zorientowaną na jego odbiór |

Sięgnijmy do analizowanych już utworów. Na przykład nieskomplikowane, proste liryki czystego wyznania (Broniewski, Wyspiański) o konstrukcji podmiotu przeżywania prowokują do emocjonalnego odbioru wiersza, programują takie zachowanie odbiorcy. Nasycony emocjonalnie wiersz Baczyńskiego Elegia o... [chłopcu polskim] zaprasza niejako do współ odczuwania, do lamentu nad losem bohatera, ale jednocześnie gęstą strukturą artystyczną projektuje odbiorcę świadomego, zorientowanego w systemie znaków, zdolnego do odczytania informacji poetyckich rozsianych w tekście na różnych piętrach utworu. Ironia Norwida czy Przemiany Leśmiana to utwory, które domagają się odbiorcy kompetentnego, zdolnego do filozoficznych uogólnień pojęciowych lub przekładu fantastycznych obrazów na język filozofii. Podobnie wiersze Miłobędzkiej czy Białoszewskiego projektują odbiorcę intelektualnego, zachęcają do badania języka. Niekiedy sygnały autora (wewnętrznego związane z wirtualnym odbiorcą są bardzo wyraźne, przybierają postać chwytu metajęzykowego, który ²

289

1

Termin ten wprowadza H. Markiewicz. Główne problemu—, jw, s. 179.

2

E. Balcerzan: Perspektywy poetyki odbioru. W: Problemy socjologii literatury, Jur, s. 79—85.

poetyk* MMMmi — M