DSC04850

ratora, który jedne zjawisko potępia, a Inne pochwala. Tak np. Kmicic z Potopu traktowany jest z wyraźną sympatią przez narratora sugerującego niezwykłą doniosłość jego czynów, przypisującego mu obronę Częstochowy, uratowanie króla itp., i tuszującego elementy negatywne {spalenie zaścianka, zamęczenie Kukli-nowskiogo po gorących modłach w klasztorze). Anna Karenina fiatomiast prezentuje postawę negatywnie ocenianą przez narratora (s. 345—348). Jednak bohater pozytywny najczęściej bywa J rozumiany jako wzór postępowania dla konkretnego odbiorcy — człowieka żyjącego w określonej epoce i w określonej społeczności (np. obywatela Polski Ludowej). Wówczas o „pozytywności” decyduje nie ocena narratora, która, uwarunkowana historycznie, często nie odpowiada dzisiejszemu systemowi wartości (jak np. wzór bohaterszczyzny prezentowany przez Sienkiewicza lub bezwzględne potępienie miłości pozamał-żeńskiej w Annie Kareninie), ale świadomość odbiorcy. Składa się na nią szereg rozmaitych czynników: znajomość konwencji językowych i literackich, całokształt wiedzy o rzeczywistości oraz system przyjętych norm. Odbiorca ma prawo odrzucić podsuwane przez narratora wzory, a nobilitować te, których on nie zauważa, a które są postępowe w danej epoce historycznej. Lecz wtedy model aprobowany i lansowany przez konkretnego odbiorcę znajduje się poza dziełem literackim i prezentowanym przez nie systemem wartości, wyrasta na gruncie percepcji dzieła, staje się tedy pojęciem z zakresu socjologii literatury, wyrazem dążeń społecznych, ideałów, a nie kategorią literacką zawartą w dziele.

Na zakończenie zaproponujmy jeszcze klasyfikację ze względu na sposób kreowania postaci. Można wówczas wyszczególnić dwa typy: 1) postać-osobowość, 2) postać-schemat. Po-stać-osobowość dominuje w utworach, w których troską narratora jest jak najpełniejsze ukazanie ludzkiego wnętrza. Narrator może wyposażyć ją w stały i niezmienny zespół cech, ukazać statycznie tworząc określony typ, np. skąpca, marzyciela, świętoszka itp. (Przykładów tak zbudowanych postaci dostarczają Charaktery Nałkowskiej.) Może też ukazać psychikę wszechstronnie i dynamicznie jako proces reagujący na rozliczne bodźce i ule-gający zmianom pod wpływem doświadczenia, przeżyć, pracy nad sobą. Tak została przedstawiona postać Wokulskiego w Lalce, Martina Borowicza w Syzyfowych pracach. Postacie te zostają obdarzone szeregiem cech, które narrator może wskazać w narracji bezpośrednio (tzw. charakterystyka bezpośrednia) lub też zasygnalizować pośrednio, poprzez zachowanie się bohatera, jego słowa, gesty oraz opinie innych ludzi (charakterystyka pośrednia) ----- tak właśnie zostali scharakteryzowani bohaterowie Wywiadu z Ballmcyeum Kazimierza Brandysa. Bogactwo cech postaci po* zwala czytelnikowi na dokonywanie charakterystyk. Złe formali-styczne nawyki każą tu mówić o charakterystyce zewnętrznej i wewnętrznej. O tym, że podział ten nie ma głębszych uzasadnień, przekonuje „charakterystyka zewnętrzna” Izabeli Łęckiej;

Panna Izabela była niepospolicie piękną kobietą. Wszystko w niej było oryginalne i doskonale. Wzrost więcej niż średni, bardzo kształtna figura, bujne włosy blond z odcieniem popielatym, nosek prosty, usta trocką odchylone, zęby perłowe, ręce i stopy modelowe. Szczególne wrażenie robiły jej oczy, niekiedy ciemne i rozmarzone, niekiedy pełne iskier wesołości. czasem jasnoniebieskie i zimne jak lód.

Uderzająca była gra jej fizjognomii Kiedy mówiła, mówiły jej usta, brwi, nozdrza, ręce, cała postawa, a nade wszystko oczy, którymi zdawało się. ie chce przelać swoją duszę w słuchacza. Kiedy słuchała, zdawało się, te chce wypić duszę z opowiadającego. Jej oczy umiały tulić, pieścić, płakać bez łez. palić i mrozić. Niekiedy można było myśleć, że rozmarzona otoczy kogoś rękami i oprze mu głowę na ramieniu; lecz gdy szczęśliwy topniał z rozkoszy, nagie wykonywała jakiś ruch, który mówił, że schwycić jej niepodobna, gdyż albo wymknie się, albo odepchnie, albo po prostu każe lokajowi wyprowadzić wielbiciela za drzwi—

Opis ten to nie tylko charakterystyka zewnętrzna. Narrator określając wygląd Izabeli jednocześnie naświetla jej psychikę. Każdy szczegół staje się wymowny i znaczący: oczy zimne jak lód, mimika twarzy, która nieustannie się zmieniając niepokoi, ale i odpycha naglą obojętnością. Charakterystyka zewnętrzna staje się zarazem charakterystyką wewnętrzną, przekreślając tym samym sztywne podziały. A jeśli wygląd zewnętrzny nie jest „znaczący ”, nie gra roli w toku utworu, nie ma potrzeby się nim osobno zajmować.

We współczesnej literaturze — od Prousta, który zatomizował psychikę ukazując momentalne stany świadomości — zaznacza się