DSC05346 (2)

LWU „KAZANIA” W OPINII WSPÓŁCZESNYCH I POTOMNYCH

wśród posłów oraz senatorów. Pod jego wpływem król nie przystał na zatwierdzenie konstytucji w przekonaniu, iż tym samym popierałby herezję. W rezultacie nieprzejednanej postawy stronnictwa katolickiego sejm został 18 kwietnia 1606 roku zerwany, a różnowiercy poparli w większości ugrupowanie Mikołaja Zebrzydowskiego. Tym sposobem doszło niebawem do wybuchu rokoszu. Przyczynił się do tego w pewnej mierze również i takt, iż posłuszeństwo wobec władz zakonnych wzięło u Skargi górę nad interesem państwa, a dobro Kościoła okazało się ważniejsze od troski o losy Rzeczypospolitej. Nic więc dziwnego, iż po kazaniu wygłoszonym 7 września 1606 roku przez Skargę w Wiślicy rokoszanie obdarzyli go mianem: praecipuus tiirbator Reipiiblicae — główny wichrzyciel Rzeczypospolitej.

Rokosz Zebrzydowskiego przyniósł załamanie się planów reformy państwa w duchu absolutystycznym, odsłaniając równocześnie nienawiść żywioną przez szerokie rzesze szlachty do tej formy ustrojowej. Dlatego też po rokoszu władze zakonne rezygnują z popierania dawnych koncepcji politycznych; jezuici odtąd coraz częściej występują jako chwalcy „złotej wolności” lub też rezygnują w ogóle z poruszania tak drażliwej problematyki ustrojowej. Na wyraźne polecenie przełożonego polskiej prowincji zakonu Piotra Fabrycego, trzecie wydanie Kazań sejmowych, ogłoszone w 1610 roku (w tomie Kazań przygodnych), wyszło bez kazania szóstego O monarchijej i królestwie. Usunięto lub przerobiono również te partie innych kazań z wydania pierwszego, które piętnowały ograniczenie władzy królewskiej lub zawierały ostry i napastliwy ton wobec posłów szlacheckich. Aż dziw bierze, iż polemizujący z jezuitami Jan Brożek, który w słynnym dialogu Gratis (1625) zarzucał im, „że księgi fałszują”, usuwając z kolejnych edycji niewygodne dla zakonu ustępy, przeoczył ten, jakże wdzięczny przykład jezuickiej varietas (zmienności). Edycja z 1610 roku posłużyła za podstawę następnego wydania Kazań sejmowych, które ukazało się w początkach XVIII wieku (Wilno 1738).

Nic nie wskazuje na to, aby zostały one zauważone za życia Skargi, a tym bardziej potraktowane jako utwór polityczny, występujący z programem radykalnej przebudowy ustrojowej państwa. Nie wspominano o Kazaniach sejmowych nawet w czasie rokoszu, choć niektóre z nich mogłyby wówczas służyć za materiał dowodowy dla przeciwników jezuitów, domagających się usunięcia ich z państwa, a Skargi z najbliższego otoczenia króla. Notabene Skarga opuścił dwór królewski dopiero na krótko przed śmiercią, która nastąpiła 27 września 1612 roku. Jego nienawistne szlachcie poglądy polityczne łatwiej i wygodniej było czerpać z ulotnych broszur antyróżnowierczych, czy z ustnych kazań Skargi, niż z grubych pism zbiorowych, przeznaczonych — o czym informują źródła synodalne — jako pomoc kaznodziejska dla ówczesnego duchowieństwa diecezjalnego.

Jedyną wzmiankę o Kazaniach sejmowych za życia Skargi przekazał sam autor. W przedmowie do broszury Wzywanie do pokuty obywatelów Korony Polskiej i W. Księstwa Litewskiego (Wilno 1610) przytacza Skarga rozmowę, jaką przeprowadził z Fryderykiem Bartschem, spowiednikiem Zygmunta III Wazy, należącym do najbardziej wpływowych ludzi na jego dworze. Skarga pisze, że Bartsch „namawiał mię często, zwłaszcza roku tego, którego drogi tej dokonał [tj. 1609], abych powszechne upominanie do ludzi Korony tej na piśmie podał, wzywając ich do pokuty, a karanie boskie bliskie ukazując. Mówiłem mu, żem to uczynił w Kazaniach sejmowych; odpowiadał, iż te kazania w księgach są wielkich, które rzadki kupi: potrzeba co krótkiego, zręcznego, ludziom darmo bez pieniędzy podmiatać”^J. Tym „zręcznym” pismem było właśnie Wzywanie do pokuty..., stanowiące streszczenie Kazań sejmowych.

⁵ P. Skarga, Wzywanie do pokuty obywatelów Korony Polskiej..., wyd. K. J. Turowski, Kraków 1857, s. 113.