DSC05446 (5)

Zwróćmy uwagę, że każdy z uczestników zdarzenia komunikacyjnego (dyskursu) jest jednocześnie mówiącym i słuchającym, przy czym stan zarówno mówiącego, jak i słuchającego jest stanem aktywnym; żaden nie jest stanem biernym (w tradycyjnych ujęciach aktywność była przypisywana tylko mówiącemu, słuchającemu przypisywano zachowanie bierne). Słuchający jednocześnie obserwuje zachowanie mówiącego i analizuje wypowiadany przez niego tekst, a następnie podejmuje decyzję o własnym zachowaniu. W analizie dokonywanej przez słuchającego są brane pod uwagę wszystkie elementy składające się na sytuację mówienia⁷⁴, zwłaszcza zaś stany psychiczno-mentalne mówiącego (np. wyraz oczu, mimiką, ruchy ciała, tempo mowy, jej modulacja i wyrazistość, uporządkowanie wypowiedzi, sposób argumentowania), dające się zaobserwować bezpośrednio podczas wypowiedzi. Warstwa językowa wypowiedzi (dobór słów, budowa zdań, kompozycja, ale także artykulacja dźwięków, tempo mowy, modulacja głosu, rozłożenie akcentów), jak również wszystkie świadomie lub nieświadomie stosowane środki parajęzykowe i pozajęzykowe: mimika, gesty, sposób ułożenia ciała itp. środki, które współtworzą wypowiedź, znajdują się w polu obserwacji słuchającego; czasem to właśnie te środki decydują o akceptacji mówiącego lub jej braku. W każdym razie o tym, jak odbiorca rozumie sens wypowiedzi, decyduje wiele czynników, m.in. ogólna wiedza odhiorcy o świecie, jego doświadczenie życiowe, inteligencja, poziom intelektualny, jasna (intuicyjna) wiedza językowa oraz intuicyjna wiedza o zasadach i warunkach komunikacji.

Biorąc pod uwagę tylko werbalne składniki dyskursu — zachowanie uczestników sytuacji komunikacyjnej można przedstawić (Rys. 16 i 17) schematycznie.

Przyjrzyjmy się, jak kognitywistyczne podejście do komunikacji językowej może wpływać na analizę zachowań językowych.

Oto przykłady.

(I) No, wszystkie dnie pracy u mnie chyba podobne (śmieje się), od świtu do nocy. Wstaję wcześnie, dość wcześnie, liczę, bo już chyba po piątej, wpół do szóstej. Nigdy później. Wstaję wcześniej, dlatego że muszę przyszykować śniadanie dzieciom. No i sama wypić kawy chociażby. Szykuję też z rana obiad dzieciom [...].

* Dzieje się tak, jeśli założymy, że słuchający ma idealne warunki do tego rodzaju obserwacji, a jego wiedza jest absolutna. W rzeczywistości tylko niektóre składniki są brane pod uwagę przez słuchającego albo też jedne — z jakiegoś powodu — są uwzględniane w większym stopniu niż inne.

INTENCJA WYPOWIEDZI

i

UTWOR2ENIE OGÓLNEGO PLANU WYPOWIEDZI (strategia i porządek wypowiedzi)

*

Wybór ze słownika mentalnego słów-kluczy (słów istotnych dla realizacji intencji wypowiedzi)

Uporządkowanie Uzupełnienie słów- Umiejscowienie zdania słów-kluczy -kluczy morfemami w kontekście (prze-(wg porządku luźnymi (utworzenie    tworzenie zdania

semantycznego) zdania wg reguł wg reguł pragmatycz-gramatycznych)    nycb; utworzenie

wypowiedzi)

Rys. 16. Czynności tworzenia wypowiedzi

WYPOWIEDŹ/TEKST

I

CZYNNOŚĆ MONITOROWANIA (PRZEGLĄDANIA) WYPOWIEDZLTEKSTU

Wybór słów-	Analiza	Przegląd Analiza szyku	Przegląd le-	Analiza tema-
-kluczy (na	składniowa	morfemów wyrazów	ksykalnych	tyczno-rema-
podstawie	słów-kluczy	grama-	nawiązań	tyczna
interpreta-	(porządek	tycznych	międzyzda-
cji intencji	słów-kluczy)	(przyimków,	niowych (za-
wypowie-		spójników,	linków ana-
dzi lub te-		końcówek	forycznych.
matu wypo-		fleksyjnych,	katafoiycz-
wiedzi)		partykuł.	nych i deik-
		innych	tycznych.
		elementów	wyrazów
		grama-	modalnych.
i_		tycznych)	innych)	A

CZYNNOŚĆ INTERPRETACJI I ROZUMIENIA TEKSTU

Analiza leksyka!no-    Analiza składniowa    Analiza tekstowa

-semantyczna    (w obrębie zdań)    (ponadzdaniowa)

Rys. 17. Czynności odbioru i podstawy interpretacji wypowiedzi

(II) —* Lubi pani swoją pracę?

— Lubię pracę, chociaż... Pó ukończeniu instytutu była możliwość pracować... Kiedyś była tak zwana baza turystyczna... U nas „Sputnik ” był. To była okazja. Ale wtedy rodzice byli przeciw, że to będę odjeżdżała.