DSC07080 (3)

Anna Freud mówi o identyfikacji z agresorem. Podstawą tej koncepcji, podobnie jak w wypadku teorii Zygmunta Freuda, jest lęk przed osobą groźną, Upodabnianie się do tej osoby obniża poziom uczucia lęku. W pewnych wypadkach identyfikacja taka może mieć miejsce w rodzinie. Dzieje się tak wówczas, gdy rodzice są surowi, niechętnie nastawieni wobec dziecka (por. Kagan, 1958).

Pojęcie identyfikacji, początkowo ściśle związane z psychoanalizą, próbowano później wyjaśnić odwołując się do przesłanek psychologii uczenia się. W ten właśnie sposób usiłują wytłumaczyć zjawisko upodabniania się dziecka do rodziców John Dollard i Neal Miller, którzy ujmują identyfikację jako proces uczenia się. Pierwsze akty naśladownictwa rodziców mają, zdaniem tych autorów, charakter przypadkowy. Rodzice są osobami z najbliższego otoczenia dziecka i jest ono z nimi szczególnie blisko związane, gdyż zaspokajają oni jego potrzeby; w tej to sytuacji dziecko w sposób zupełnie nie zamierzony, nieintencjonalnie, naśladuje zachowania rodziców. Zachowania tego typu zostają nagrodzone, gdyż budzą zadowolenie zarówno samych rodziców, jak i innych osób z otoczenia dziecka. Nagroda ta może mieć bardzo różną postać: mogą to być pochwały, wyraz zadowolenia na twarzy osób z otoczenia dziecka, bądź nagrody rzeczowe. Wszystkie one jednakże spełniają taką samą rolę, a mianowicie utrwalają zachowanie danego rodzaju i rozwijają tendencję do naśladowania zachowania rodziców (pod. za Kagstnem, 1958).

Nie wszyscy jednakże autorzy uważają, że warunkiem koniecznym wystąpienia tendencji do naśladowania zachowań rodziców jest jej wzmacnianie z zewnątrz, pochodzące od innych. H. Mowrer stwierdza, że okazjonalne naśladowanie rodziców przeradza się w stałą tendencję pod wpływem doznawanej przez dane dziecko satysfakcji, płynącej z faktu upodabniania się go do osób, które darzy uczuciem. Wzmocnienie ma tu charakter wewnętrzny. Jest to samonagradzanie się. Tendencję do naśladowania zachowań rodziców lub osób z najbliższego otoczenia nazywa autor identyfikacją rozwojową — ten typ identyfikacji jest podstawą rozwoju osobowości w dzieciństwie. Obok identyfikacji rozwojowej autor wyodrębnia identyfikację obronną, która —jak wskazuje nazwa —jest mechanizmem mającym na celu redukcję poziomu lęku. Ten drugi typ identyfikacji rozumiany jest tu podobnie jak w koncepcji identyfikacji z agresorem wysuniętej przez A. Freud. Zgodnie z koncepcją H. Mowrera, identyfikacja z rodzicami jest najczęstszą formą identyfikacji rozwojowej.

Pojęcie identyfikacji ma w psychologii szeroki zakres. Można by wyodrębnić 4 klasy zachowań, wobec których stosuje się to określenie. Pierwszą z nich jest uczenie się przez naśladowanie. Jest to ten rodzaj zachowań, które H. Mowrer określił mianem identyfikacji rozwojowej. Drugą klasą zachowań, do których stosuje się ten termin, jest uczenie się zakazów. Jest to po prostu przestrzeganie nakazów i zakazów osób z najbliższego otoczenia. Dziecko w tym przypadku nie upodabnia się do nich, lecz jedynie przyjmuje

zakazy i nakazy tych osób za zasadę swego postępowania i w ten sposób przyswaja ono normy moralne. Identyfikacja z agresorem bądź identyfikacja obronna jest trzecim rodzajem zachowań, do których stosowany jest omawiany termin. I wreszcie przez identyfikację rozumie się nieraz również utożsamianie się ludzi w zakresie uczuć. Rodzice np. mogą przeżywać zmartwienie swych dzieci razem z nimi, chociaż mogą zdawać sobie sprawę z bła-hości wywołujących je przyczyn. Bliski kontakt emocjonalny osób nie jest zresztą warunkiem koniecznym utożsamiania się ich w zakresie uczuć. Kibice sportowi przeżywają radość triumfu, bądź gorycz porażki wspólnie z nie znanymi im osobiście zawodnikami. Widzowie w teatrze lub w kinie doznają stanów emocjonalnych przeżywanych przez bohaterów sztuki czy filmu, którzy przecież są osobami fikcyjnymi.

Mechanizm identyfikacji jest odmiennie wyjaśniany przez poszczególnych autorów, a pojęcie to ma szeroki zakres i, jak ukazaliśmy, bywa ono stosowane dla określenia różnych klas zachowań. Jednakże pomimo tych różnic, obserwowalna strona tego procesu jest rozumiana jednakowo — stanowi ją po prostu upodobnianie się jednej osoby do drugiej. Zakres upodobniania się może być różny, może on obejmować całokształt zachowań danej osoby, łącznie z jej poglądami, zasadami postępowania i ideałami, bądź może się on ograniczać jedynie do pewnych jej właściwości lub doznań.

Psychologowie społeczni podkreślają, że wpływ jednej osoby na drugą w procesie identyfikacji rzadko bywa jednostronny. Uświadomienie sobie bowiem przez osobę naśladowaną, czyli model, faktu bycia wzorem wpływa modyfikująco na jej zachowanie. Wpływ ten nie sięga jednak tak daleko, aby można było mówić o zamianie ról, tzn. osoba naśladująca nie staje się przez to modelem.

Rodzice są osobami, z którymi dziecko identyfikuje się szczególnie silnie. Jest to spowodowane ich rolą w życiu dziecka. Są to osoby najbliższe — i to zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym. Dziecko styka się z nimi codziennie, zaspokajają one jego potrzeby i mają kontrolę nad ważnymi dla dziecka celami. Stąd w okresie wczesnego dzieciństwa identyfikacja z rodzicami jest zjawiskiem nieomalże powszechnym. Luella Cole i Irma Hall podają, że w wieku 7-8 lat 52% dzieci identyfikuje się z rodzicami; pomiędzy 11 a 12 r. życia procent ten spada do 20%, a młodzież w wieku 15-16 lat zaledwie 13% utożsamia się w swym zachowaniu z rodzicami (por. Cole i Hall, 1964). Jest to proces prawidłowy. Dziecko bowiem w miarę rozszerzania się kręgu doświadczeń społecznych zaczyna utożsamiać się z osobami spoza rodziny. Są to zarówno osoby realne, jak i fikcyjni bohaterowie książek, filmów, seriali telewizyjnych. Stopniowo cechy modeli ulegają oderwaniu od ich nosicieli i tak wyabstrahowane łączą się w jeden wzór postępowania, będący konglomeratem różnych wpływów. Niemniej jednak identyfikacja z rodzicami odgrywa szczególną rolę w procesie formowania się osobowości, ma ona bowiem miejsce w okresie wczesnego dzieciństwa, kiedy to tworzą się podstawy osobowości (por. Erikson, 1963).

145

10 — Rodzina i dziecko