DSC08194 (2)

144 Barbara Ostapiuk

słuchane (Gm):

nie-głoski -» głoski otoczenia: 1, 2, 3 i własne: 4

mówione (Gm):

głoski własne

^tie-gloski

Gs «—» Gm    - bezpośrednia droga: od głosek słuchanych do głosek mówionych

Gs «—» F «—* Gm - pośrednia droga: od głosek słuchanych do fonemów, od fonemów do głosek mówionych

Ryc. 9. Dwie drogi od głosek słuchanych do głosek mówionych

właśnie jakość odbioru, co pozwala wadliwe wymówienia wynikające z nieprawidłowego odbierania dźwięków mowy (dyslalia wtórna) oddzielić od tych, które nie z odbiorem, ale wyłącznie z wymawianiem są związane (dyslalia pierwotna) [Ostapiuk 1997]. Pierwszorzędne jest zatem ustalenie, czy dziecko z wadliwą wymową w ogóle słyszy dźwięki (zob. ryc. 11). Ich niesłyszenie (niedosłyszenie) jest bowiem jednoznaczne z elementarną (dobrze poznaną) przeszkodą w poznaniu dźwięków mowy i- wtórnie — ich wymawianiu.

Następnie można przystąpić do oceny kolejnego — równie ważnego, jak słuch fizyczny - czynnika, tj. słuchu fonemowego, wymienianego jako jedna z przyczyn (niektórzy mówią: najczęstszych, inni: rzadkich) zaburzeń wymowy. Wiemy bowiem, że „zaburzenia słuchu fonemowego w okresie opanowywania [podkr. moje — B. O.] języka zawsze prowadzą do zaburzeń w realizacji” [Rocławski 1994 s. 24], Wiemy jednak także, że nie mogą dotyczyć prawidłowych realizacji⁶², zatem „do badania słuchu fonemo-

⁶² „Inaczej analizujemy zaburzenia słuchu fonemowego wtedy, gdy są one spowodowane uszkodzeniami mózgu. Interpretacja obserwowanych zjawisk wymaga wówczas wiedzy na temat stanu opanowania języka przed wystąpieniem zaburzeń. Jeśli uszkodzenie mózgu nastąpiło po pełnym wykształceniu się kinestezji artykulacyjnej, to zaburzeniom słuchu fonemowego mogą towarzyszyć poprawne artykulacje” (tamże s. 26).

_wego przystępujemy po badaniu ortofonicznym, w którym stwierdziliśmy zaburzenia w realizacji określonych fonemów” (tamże s. 30) i dlatego badamy wyłącznie „zaburzone fonemy. Jeśli badany realizuje fonem 1x1 głoską [1]> to do badania słuchu fonemowego wybieramy parę fonemów Irl i /l/” (tamże).

Pamiętając, że wadliwa realizacja, która nie przekroczyła granic fonemu (tzw. deformacja), wyklucza potrzebę badania słuchu fonemowego, tak samo jak prawidłowa wymowa. Jego zaburzenie musimy więc (nie: możemy) -ze względu na objaw - także a priori wykluczyć. Nie ma podstaw do szukania zaburzeń słuchu fonemowego u dziecka z wadliwą wymową typu [Ryba] - dystynktywne cechy są realizowane, czego nie można się spodziewać bez sprawnego słuchu fonemowego (zob. ryc. 11).

Podejrzenie zaburzeń słuchu fonemowego jest zatem zasadne wyłącznie u dziecka z wadą wymowy, i to tylko wtedy, gdy dziecko realizuje fonem w innej klasie głosek, np. [lyba] zamiast [ryba].

Stwierdzenie zaburzeń słuchu fonemowego może więc odnosić się wyłącznie do dziecka realizującego fonem głoską z innej klasy, i to tylko wtedy, gdy nie odróżnia ono głoski używanej do realizacji fonemu (np. [1]) od głoski, której powinno użyć (np. [r]).

W pozostałych przypadkach, gdy realizacja jest fonemowa, ale pozafone-tyczna lub gdy jest pozafonemowa, ale dziecko audytywnie odróżnia głoski z obu klas, do rozpatrzenia pozostają przyczyny po stronie aparatu wykonawczego (ośrodkowego, obwodowego) (zob. ryc. 11).

Ti^c Niektóre zależności pomiędzy (przykładowo wybranymi) czynnikami wadliwej wymowy