DSC08202

LXIV „BROŃ ŻARTU DOWCIPNEGO"

dziećmi i rodzicami, w życiu towarzyskim socjety. w którym napuszo-ność konwencyj szła o lepsze z pychą osobistą, we wszystkich formach obcowania urzędowego, a także w wypowiedziach publicznych rozpowszechnianych często drukiem lub w rękopiśmiennych kopiach'.

Otóż „napuszoności konwencyj” zdołał się Krasicki rychło przeciwstawić, zarówno w języku swej publicystyki monitorowej, jak i prywatnej korespondencji czy — przede wszystkim

—    w języku utworów literackich. Jasność składni, naturalność słownictwa, dowcip i żart — to były najskuteczniejsze sposoby plTCłamama sarmackiej tradycji zawiłości^{1 2} pozy, patetycznej uczonośd. parodiowanych w „oratorskich” oktawach Mona-chomachii i wyśmiewanych w kilku fragmentach satyr¹. Potwierdzają świadomą w tym względzie orientację autora jego liczne wypowiedzi na łamach „Monitora”, dotyczące zagadnień styluKrytykując w nich — najogólniej rzecz biorąc

—    „słowa nic nie znaczące i żadnej nie malujące myśli”

—    Krasicki dąży skutecznie i z sukcesem do używania słów znaczących i malujących myśli. Przeciwstawia się w ten sposób konwencji retorycznego stylu wysokiego, co jednak nie oznacza, źe odbywa się to bez udziału retoryki.

""Satyry Krasickiego są bowiem- — w swym kształcie konstrukcyjnym, a więc i językowym — ogromnie zróżnicowane. Kleiner podkreślał, że

Od Horacego począwszy satyrycy, czując dobrze niebezpieczeństwo monotonii, nadawali satyrom różne formy przedstawiania wad i zdroźności. Występował obok rozprawy i przemowy czy kazania dialog, monolog postaci jakiejś, obrazek rodzajowy, relacja, zwłaszcza relacja o spotkaniu i rozmowie (...) wyliczanie przykładów, rewia typów i scen związanych wspólnością problematu; mieszała się inwek-

tywa z ironią, oskarżenie chwalące z pochwałą równoznaczną chłoście; jednolitość tematu wielokrotnie oświetlanego jawiła się obok swobodnego przeskakiwania z kwestii na kwestię, czyniąc satyrę prekursorką felietonu nowoczesnego³.

I pisząc dalej, że Krasicki nie tworzy formy własnej, podkreślał Kleiner, że , jest samoistnym panem form tradycyjnych i władztwo nad nimi okazuje, każdej z trzynastu satyr [a można by powiedzieć — każdej z dwudziestu dwóch] dając odmienny plan kompozycyjny i osiągając przez to większą rozmaitość form niż Boileau”^,2.

Mimo tej różnorodności można wyodrębnić kilka podstawowych typów satyr. Dawid Hopensztand podkreślał rzucający się w oczy podział satyr na monologowe i dialogowe ⁿ. W części I monologiem posługuje się Krasicki w utworach Do króla, Świat zepsuty, Złość ukryta i jawna, Gracz, Palinodia, w części II tylko w Pochwale milczenia. Dość powszechnie uważa się też, iż część U satyr ustępuje części I pod względem wartości artystycznej; jednocześnie przyznaje się dialogowi rolę wartościowego czynnika estetycznego, umożliwiającego konstruowanie atrakcyjnych scenek rodzajowych¹⁴

Mimo zdecydowanej przewagi dialogów w części II, pewną jej „gorszość” daje się wytłumaczyć po wprowadzeniu innych jeszcze kryteriów podziału. Hopensztand mówi więc o satyrach abstrakcyjnych i konkretnych, w tej drugiej grupie dokonując podziału na satyry portretowe (w cz. I: Złość ukryta i jawna, Szczęśliwość filutów. Oszczędność, Przestroga młodemu i Pan niewart sługi, w cz. II: Klatki, Człowiek i zwierz)

1

   Z. G o i i ń s k i, Ignacy Krasicki, s. 34.

*    Zwraca na to uwagę J. Kleiner, Drugi cykl „Satyr" Krasickiego, s. 132.

2

Ich przegląd przynosi wspomniany rozdział książki T. Kost¹ kie wieżowej, s. 273—277.

3

J. Kleiner, Pierwszy cykl .Satyr"..., s. 57- 58.

^,z Ibidem, s. 58.

¹³    D. Hopensztand, „Satyry" Krasickiego. Próba morfologii i semantyki [w tomie:] Stylistyka teoretyczna w Polsce, pod red. K. Budzyka, Warszawa 1946, s. 335 339.

¹⁴    Hopensztand dzieli dialogi na dyskusyjne i relacyjne; w tych drugich rola rozmówcy, drugiego aktora, sprowadzona jest w praktyce do roli słuchacza.

5 - BN 1/169 (I. Krasicki: Satyry i Lifty)