DSC09676

jony ideologią ogółu ówczesnej szlachty, a więc ideologią wsteczną, nacechowaną zacofaniem umysłowym fanatyzmem i powierzchownie ujętą religijnością oraz megalomanią narodową. Równocześnie jednak znajdujemy tu pierwiastki ideologiczne nie zasługujące na potępienie. Dość wymienić patriotyzm Paska. Wpraw-i dzie dotychczasowi badacze zgłaszali, i to słusznie, pewne zastrzeżenia co do czystości tego patrioty zima podkreślali, że waleczność i gotowość do obrony państwa jest u Paska w równej mierze podyktowana po* Czuciem obowiązku co nadzieją na łupy, ale nie możemy zapominać, że w wielkiej rozprawie z najeźdźcą Rzeczypospolitej Pasek nie przystał do obozu zdrady* nie solidaryzował się z magnatami zaprzedający-' mi swą ojczyznę, że stanąwszy jeden z pierwszych w szeregu obrońców prawowitej władzy, służył w wojsku, jak długo tego było potrzeba, że nie połączył się z buntującymi się żołnierzami w r. 1(361* choć przystąpienie do konfederacji wojskowej zapewniłoby mu poważne zyski materialne. Na podkreślenie zasługuje również jego antymagnacka orientacją^ wprawdzie nie pogłębiona, chwilami nie dostatecznie umotywowana, jednak — biorąc pod uwagę dekadetó cję większości ówczesnej magnaterii — nie zasługująca na takie potępienie, z jakim odnosili się do niej Tarnowski i Chrzanowski,

Postawmy sobie wreszcie trzecie pytanie, mianowi*^ cie: jakie zadanie miało to dzieło spełniać w życiu społecznym, czy miało ono odegrać jakąś rolę w toczącej się wówczas w Polsce walce klasowej?

BOLA IDEOLOGICZNA PAMIĘTNIKÓW XLV

Na pierwszy rzut oka samo postawienie takiego pytania może się wydawać, zwłaszcza tradycyjnemu badaczowi, absurdalne, tym bardziej że przecież Pasek pisząc pamiętnik nie przeznaczał go do druku. Czy jednak jest tak rzeczywiście? Pamiętajmy, że zasadniczo każde dzieło pisane powstaje z myślą o czyteh niku. Wprawdzie Pasek pisząc nie myślał o tłoczni drukarskiej, ale o czytelniku nie zapominał. »Kto będzie po mnie sukcessorem tej książki mojej...« pisze pod rokiem 166Q, albo pod rokiem 1666: »Kład§ tedy na tym miejscu młodym ludziom, którzy, to po mnie czytać będą, taką admonicyją*. Innymi' słowy, nie przypuszczał, by książka jego nie miała być czytana, a mógł się spodziewać, że dzięki zwyczajowi przepisywania ówczesnych utworów krąg czytelników rozszerzy się poza koło najbliższej rodziny. Fakt, że pamiętnik doszedł nas w odpisie, świadczy, że jednak znajdowali się ludzie, którzy go chcieli czytać i czytali. Wreszcie jeśli przyjmiemy tezę Chlebowskiego

0    genezie Pamiętników, to musimy się zgodzić, że oddziaływały one na drugich jeszcze przed napisaniem.

Skoro zgodzimy się na powyższe rozumowanie, to nie trudno już będzie odszyfrować rolę ideologiczną Pamiętników. Tworzone w dobie wyraźnego .upadku

1    degeneracji polskiego ustroju feudalnego, miały .■?-wskrzeszając przed oczyma czytelnika niedawne świetne czyny panującej klasy — budzie zaufanie w słuszność tego ustroju, wzmacniać wiarę w jego siłę. Stąd może płynęła ta mimowolna idealizacja przeszłości, wyolbrzymianie odniesionych przez szlachtę sukcesów.