DSCF0025

416 Akt bezkrólewia

Dumouriez¹¹⁵, któremu ten pikantny szczegół zawdzięczamy, proklamuje z powołaniem na akt warneński trwające od śmierci Augusta III bezkrólewie — i grzmi dalej: „Wzywamy was, współbracia i przezacni obywatele... złóżcie tę szkodliwą dotąd z nieprzewidzianych pobudek bezczynność waszą, ocućcie dziedziczną przodków waszych gorliwość, męstwo i rezolucją, łączcie wspólny oręż, podnieście ramię, w krwi deklarowanego przyjaciela Moskwy, a kraju nieprzyjaciela i tyrana, Stanisława Poniatowskiego zmyjcie hańbę i obelgę narodu...”¹¹⁶

Wysłuchali, przyklasnęli¹¹⁷ — i posłali z tym do wojsk dwóch delegatów¹¹⁸: taka obozowa promulgacja miała zastąpić ogłoszenie w grodach zapadłej uchwały Jeraz, stchórzywszy przed wojsjdęm_Ł zlękli się zaraz swojego męstwa. Jeszcze dziewięć dni miało upłynąć, nim Generąlność napra wdę “ogłosi swą jirokJamąęję, ą ogłosi ją pod fałszywą datą 9 sierpnia, może dlatego, aby Turkom okazać swoją sojuszniczą gorliwość albo żeby Austria nie uraziła się odrzuceniem rad Pergena, albo żeby Gerard starszy nie pogniewał się zignorowanie rad ostatnio danych Wielhorskiemu. Niby to dogadzając Dumouriezowi, zasięgnięto jeszcze raz opinii Duranda. Oczywiście usłyszano chłodna naganę¹¹⁹, wraz z żądaniem, by niewczesnej uchwały nie ogłaszać¹²⁰. Stropili się detronizatorzy,

^1,5 Vie (Pamiętniki), s. 37, Souvenirs, s. 257—258. Opowiadanie La Roche’a 2 XI (dla Essena) stanowi podstawę relacji Renarda, 8 XI do Sackena (AD). Nadto zasługują na uwagę list bez podpisu 7 Xn w papierach M. Lubomirskiego (BOK) oraz list F. Krasińskiej do Z. Lubomirskiej 10 XI w BCz. 940 I

lif-Druk współczesny, niezliczone odpisy: w Jrzech oświadczeniach konf. barskiej, s. 185—192.

¹¹⁷    Według informacji białostockiej mieli wówczas Czartoryscy w Generalności ~ok. 20 stronników. Gerard 31 X (AE), ale akt interregni uchwalono przez aklamację.

¹¹⁸    Mieli jechać Zieliński, marszałek płocki, i Kuczyński, konsyliarz podl[aski] do Pułaskiego i Zaremby, obaj niechybnie z instrukcjami łagodzącymi efekt uchwały. Pac do Z. 22 X.

^1,9 Durand 13 i 20 X, uchylił formalną notyfikację (AE), a Lniski widocznie sam widział jej niestosowność, bo Generąlność dopiero 19 X musi go o potrzebnie bezkrólewia przekonywać (BWil.). Również argumenty Dumourieza, list do Dur[anda] 10 X (BMaz.), chybiły celu.

¹²⁰.Że nie było zgody Frangi, świadczą własne słowa Gferardal do Wielhorskiego 2 X: „Obligujemy J WMP. niespracowanle insistere i dalej o dostateczną rezolucją: wiadomo Mu jest ex mente pierwiastkowej instrukcji, że generalny oel, treść wszystkich kondycyj jest bezkrólewie. Cóżkolwiek nam albowiem o religji i całości praw naszych ubezpieczać zdają się, skoro tylko własnej sile naszej i wnętrznemu rządowi przywróceni znajdziemy się w stanie sami zdołać wszystkiemu i wciągnąć w karby, co z nich wypadło, ale póki przemocą moskiewską król włożony, poty najświętszych i najjaśniejszych ustaw nie jesteśmy bezpieczni, i gdy w zaspokojonej Europie najmniej spodziewać się będziemy, postrzeżemy się niewolni. Wstrzymaliśmy dotąd ten krok ostatni nie dlatego, iżbyśmy mniej niecierpliwością jego pałali, ale że chcieliśmy porządniej niejako postąpić, wciągnąwszy w wspólność rady, a tym samym w obowiązki posiłków, jeżeli zaś te zawsze równie będą późnemi, zatarłszy próżno dotąd strzeżoną drogę ostrożności, za szczególnej rozpaczy pójdziemy przewodnictwem'’ (BWil.). Że Dumouriez działa! w /lej wierze, widać z jego słów do Duranda 17 X: Pac afffige odpowiedzią Choiseula, „mais elle n’a rien change a ce qui etait resolu” (AE). Szczyt bezczelności w Sourenirs, s. 254: JMr Durand ne m a mande rien de positif, n'a repondu a aucune de mes questions et ne m’a prescrit aucun plan”.

a najwięcej ci, którzy dotąd dzień i noc bębnili pobudkę rewolucyjną. „Gdy nas tyle przez tak długi czas o takowy postępek promulgacji dopraszało się — wymawiali podskarbińscy — WPanowie sprzeciwiali się, a teraz na jedno słowo marszałka nie tylko żeście się porywczo zgodzili, ale jeszcze na przestrogi Duranda nie zważacie”. Wessel wołał na cały głos: .Już zguba narodu, nie ogłaszano dawniej, póki pora była, ale teraz, gdy widocznie tego dwory nie chcą, wstrzymać go nawet na przestrogi Duranda nie chciano!”¹

Istotnie Pac, Bohusz i przyjaciele zdobyli się na tyle hartu, że już bez względu na możliwy gniew i represje Austrii ogłosili 22 października obie te pieśni nienawiści, które im kabała duklańska z gardzieli wydarła. Jednocześnie osobnym uniwersałem i listem okólnym wezwano do akcesu wszystkich neutralistów, to znaczy ów żywioł możnowładczy, dla którego pozyskania skrzywdzono i odepchnięto Familię².

Cóż rzec o wrażeniu i skutkach, jakie akt preszowski wywarł w kraju i za granicą? Sprawca moralny Dumouriez, mile zdumiony pozornym tryumfem Paca, nabiera odtąa serca dla konfederatów, choć sam nie wie, czy w nich widzi więcej souplesse, czy też fermete republicaine³. Czuje, że musi się czymś konfederatom wywzajemnić, więc zaraz po dobiciu targu z Pacem żąda ójpaździemika sześćdziesiąt tysięcy subsydium miesi^znego dla Generalności: bez tego straciłby zaufanie, a gdy otrzyma owo „nic”, przyjmie odpowiedzialność za „wszystko”⁴. Durand jedyne możliwe usprawiedliwienie zuchwałego kroku widzi w tym, że inaczej Generąlność straciłaby władzę nad narodem, który nienawidzi Stanisława Augusta⁵. Gerard Rayneval nie może wyjść ze zdumienia: jak mogli konfederaci zrobić coś podobnego wbrew Austrii i Francji? Anglik Stormont widzi w ogłoszeniu bezkrólewia jeden więcej dowód „barbarzyńskiej” polityki Choiseula⁶. Kaunitz długo milczy, wreszcie naciskany przez Duranda wypowiada się: „on meprisera une demarche peu sensee”⁷. Rosjanie wyrażają

1

   Puttkamer, s. 87. Piasecki do Wessla 8 XI z Cieszyna: „badałem go (Czernego), z jakiego instynktu to interregnum uczynili, ale jak widzę, solo basso wypromowali się” (Os. 4585).

2

   List cyrkularny do senatorów (Os. 194,416), manifest neurraliiatis (przeciw neutralistom. Os. 568), akt ogłoszonego bezkrólewia „pod Konieczna” (Os. 416). Pac do Wielhorskiego 19 X: notyfikować, manifesty przeciw królowi i przeciw Familii, któremu _Apnla 4-go dnia (datę) oznajmujemy”(BWil.X

3

   Soiwenirs, s. 255—257. D{umouriez] do Duranda 6 X (AE)

4

   Dumouriez do Choiseula 6 X, do Duranda nd. (AE); do Duranda 10 (BMaz.) 19: Jls ne pouvaient pas se trouver en etat pire. Voyons ce que cela produira” (AE)

5

^ł2? Durand do Choiseula 31 X (AE) Por. Souvenirs, s. 254—257.

6

   Stormont 10 XI; 24: już się niektórzy wypierają uniwersału: Jt is to be ascribed to the internperate zeal of some individual and can in no respect be considered as the act of confederańon' (RO).

7

   Durand 24 XI i 26 XII; natomiast Maria Teresa nawet po tg niespodziance okazywała współczucie konfederatom w rozmowie z biskupem przemyskim Kierskim, Durand 17 XI; a Józef H mówił: „La demarche de la Generalite est forte, mais it faut avouer que les Polonais oot ete