DSCF0034

307

Genetyka zachowania i psychologia ewolucyjna ■ Rozdział 5

Przykładowe współczynniki korelacji (r Pearsona) cech temperamentu mierzonych kwestionariuszem FCZ-KT w parach małżeńskich

KWESTIONARIUSZ/CECHA	PRÓBA	N PAR	r
FCZ-KT
Żwawo ść	1	102	0,24**
Perseweratywność	1	102	0,03
Wrażliwość sensoryczna	1	102	0,03
Reaktywność emocjonalna	1	102	-0,05
Wytrzymałość	1	102	0,20*
Aktywność	1	102	0,24*

Źródło: Oniszczenko, 2005 <£> Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

-ma połowę wspólnych genów. W wypadku par bliźniąt monozygotycznych (MZ) dzieci mają wszystkie geny wspólne. Podobieństwo genetyczne dziecka do każdego z rodziców biologicznych wynosi zatem 1/2 (50%).

Z addytywnym czynnikiem genetycznym związany jest czynnik doboru rodziców pod względem cech uwarunkowanych genetycznie. Zazwyczaj przyjmuje się, że dobór ten był losowy, co znaczy, że kryterium doboru nie była genetycznie uwarunkowana cecha, której zróżnicowanie nas interesuje. To założenie bywa niekiedy podważane poprzez wskazanie, że istnieje jednak podobieństwo pomiędzy małżonkami, na przykład pod względem inteligencji czy genetycznie uwarunkowanych cech I osobowości. Gdyby tak było, mówilibyśmy o selektywnym doborze rodziców, który jest prawdopodobny szczególnie w małych populacjach. Selektywny dobór rodziców to zmienna, która odnosi się do tendencji lu-i dzi, polegającej na doborze partnerów w sposób nieloso-wy na podstawie jednej lub więcej charakterystyk psycho-j logicznych uwarunkowanych genetycznie. Jeśli rodzice ! są genetycznie bardziej podobni niż losowo dobrani lu-! dzie, to zarówno ich potomstwo będzie do siebie bardziej podobne, jak i podobieństwo każdego dziecka do obojga rodziców będzie większe, niż można by tego oczekiwać | w wypadku losowo dobranych małżonków. Jeśli rodzice I dobierają się „tendencyjnie” na podstawie genetycznie j zdeterminowanych cech osobowości, to wskaźniki osza-j cowania odziedziczalności tych cech mogą wzrastać. Inną i konsekwencją selektywnego doboru rodziców może być jego prawdopodobny wpływ na rozkład danej cechy — stanowiącej kryterium doboru — w populacji, w kolejnych pokoleniach. Dobór partnerów oparty na podobieństwie i cech zwiększałby zmienność danej cechy w kolejnych ! pokoleniach, natomiast dopełniający, czyli komplementarny dobór osób o diametralnie różnym poziomie danej I cechy powodowałby zmniejszenie jej zmienności w po-I pulacji, ponieważ te charakterystyki ludzi w kolejnych | pokoleniach przybliżałyby się do średniej w populacji 1 (Buss, 1983). Najnowsze badania w tym zakresie nie po-1 twierdzają występowania istotnej tendencji do doboru selektywnego ze względu na cechy osobowości wśród 1 małżonków (Luo i Klohnen, 2005; Zenter, 2005; Watson 1 i in., 2004). W badaniach polskich otrzymaliśmy wyniki wskazujące na słabe podobieństwo małżonków w zakresie niektórych cech temperamentu (Oniszczenko, 2005). Ta-bela 5.1 zawiera przykładowe wyniki porównania cech \ temperamentu w parach małżonków w populacj i polskiej.

Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że w zakresie trzech cech (żwawości, wytrzymałości i aktywności) podobieństwo pomiędzy małżonkami okazało się co prawda małe, ale otrzymane współczynniki korelacji są istotne statystycznie. W odniesieniu do trzech pozostałych cech

TABELA 5.1.

nie potwierdziliśmy żadnego podobieństwa pomiędzy badanymi małżonkami.

Dwa inne czynniki genetyczne, oprócz addytywne-go, które mają znaczenie dla powstawania różnic indywidualnych, to nieaddytywne czynniki genetyczne oraz efekt epigenetyczny.

Genetyczne czynniki nieaddytywne to wspólny termin odnoszący się do dwóch procesów interakcji pomiędzy allelami mającymi to samo albo różne umiejscowienie w chromosomie organizmu potomnego. Jeden z tych procesów polega na tym, że w interakcję wchodzą allele o tym samym umiejscowieniu w chromosomie (ten proces nazywa się dominacją), a drugi polega na interakcji alleli mających różne umiejscowienie w chromosomie (jest to epistaza). Czynniki nieaddytywne, mające charakter procesualny, wynikający z interakcji dziedziczonych genów, nie są wspólne dla rodziców i dzieci, ale mogą być wspólne dla rodzeństwa, przy czym prawdopodobieństwo jednakowego ich wystąpienia w parach zwykłego rodzeństwa i bliźniąt dyzygotycznych (DZ) mających średnio połowę wspólnych genów wynosi 0,25. W wypadku bliźniąt monozygotycznych (MZ) mających identyczne geny czynniki nieaddytywne są wspólne. Wpływ nieaddytywnych czynników genetycznych powoduje zmniejszenie podobieństwa w zakresie obserwowal-nych charakterystyk organizmu pomiędzy dziećmi a ich rodzicami biologicznymi oraz pomiędzy rodzeństwem zwykłym i w parach bliźniąt dyzygotycznych.

W ostatnich latach zwraca się uwagę na jeszcze jeden rodzaj wpływu genetycznego, który może się przyczyniać do powstawania różnic indywidualnych w populacji. Jest to tak zwany efekt epigenetyczny. Geny stanowiące cząsteczkę DNA otoczone są niewielkimi białkami zasadowymi, zwanymi histonami. Powstała w ten sposób struktura, stanowiąca podstawową składową chromosomu, która obejmuje zarówno histony, jak i geny, nosi nazwę