DSCF0045

327

Genetyka zachowania i psychologia ewolucyjna ■ Rozdział 5

psychologów społecznych zorientowanych na ewolu-_t-vjną analizę zachowania się człowieka. Równolegle do tego sposobu myślenia — z natury rzeczy ukierunkowanego na powszechnie występujące wzorce zachowania -rozwijała się psychologia różnic indywidualnych oraz genetyka zachowania, zorientowane przede wszystkim na zmienność indywidualną obserwowaną w populacji ludzkiej.

Ir ą Uwarunkowania genetyczne i środowiskowe ‘ ujawniające się w różnicach indywidualnych

Badania nad genetycznym i środowiskowym uwarunkowaniem różnic indywidualnych prowadzone są w trzech dużych obszarach problemowych: osobowości, inteligencji i psychopatologii. Przedmiotem badań może być oczywiście zmienność w zakresie jakiejkolwiek charakterystyki psychologicznej człowieka: jego postaw, reakcji na stres, czynników ryzyka w powstawaniu zaburzeń zdrowia somatycznego i psychicznego, uzależnień i tak dalej. W tym miejscu przedstawione zostaną wyniki typowe dla badań nad wybranymi zjawiskami.

5.4.1. Osobowość

Wiatach 1991-1994 przeprowadzono w Polsce duże badania na temat genetycznego uwarunkowania i struktury temperamentu młodzieży i dorosłych. Stanowiły one część Polsko-Niemieckiego Programu Badania Bliźniąt, jednego z największych w Europie programów badawczych genetyki zachowania, ukierunkowanych na poszukiwanie genetycznego i środowiskowego uwarunkowania różnic indywidualnych w zakresie 27 cech temperamentu. Były to: żwawość, perseweratywność, wrażliwość sensoryczna, reaktywność emocjonalna, wytrzymałość i aktywność (mierzone kwestionariuszem FCZ-KT), sita procesu pobudzenia, siła procesu hamowania oraz ruchliwość procesów nerwowych (Kwestionariusz PTS), ogólny poziom aktywności, aktywność-sen, zbliżanie się-wycofywanie, elastyczność-sztywność, jakość nastroju, rytmiczność-sen, rytmiczność-jedzenie, ryt-miczność-codzienne nawyki, podatność na roztargnienie i wytrwałość (DOTS-R), niezadowolenie, strach, złość, aktywność i towarzyskość (EAS-D) oraz ekstra-wersja, neurotyczność i psychotyczność (EPQ-R).

Do diagnozy temperamentu obok tradycyjnej metody samoopisowej użyto także metody szacowania. Każdy bliźniak w parze był opisywany przez dwóch niezależnych obserwatorów za pomocą kwestionariuszy temperamentu z pozycjami wyrażonymi w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Wprowadzenie szacowania pozwoliło na wykazanie genetycznej podstawy temperamentu

poprzez zastosowanie różnych metod jego pomiaru, a nie wyłącznie na podstawie samoopisu. Dane pochodzące z oszacowań zostały następnie uśrednione dla każdego z bliźniąt zgodnie z zasadami agregacji (Rushton, Brai-nerd i Pressley, 1983).

W badaniu przeprowadzonym równolegle w Polsce i w Niemczech wykorzystano klasyczną metodę dorosłych bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem (Stre-lau, 2001 b). Rezultaty owego badania, otrzymane w wyniku przeprowadzonej analizy dopasowania modeli, wykazały, że różnice indywidualne w zakresie badanych cech temperamentu mają uwarunkowanie zarówno genetyczne, jak i środowiskowe w obu badanych populacjach, przy czym istotny wkład do zmienności tych cech wnosi tylko specyficzne środowisko. Udział środowiska wspólnego był tak mały, że w analizie został sprowadzony do zera. Przykładowe wyniki dla obu populacji przedstawiono w tabeli 5.7.

Uzyskane rezultaty są typowe dla odziedziczalności cech osobowości, w tym temperamentu, na co wskazują wyniki wielu innych badań (Ando i in., 2002; Ando i in., 2004; Bouchard i Loehlin, 2001; Johnson i Krueger, 2004; Loehlin, 1992). Potwierdzają one, że za różnice indywidualne w zakresie cech osobowości odpowiadają czynniki genetyczne oraz specyficzne środowisko. Wspólne środowisko może wyjaśniać kilka procent zmienności

TABELA 5.7.

Porównanie udziału czynników genetycznych i środowiskowych w zmienności cech temperamentu osób dorosłych, mierzonych kwestionariuszem PTS, w populacji polskiej i niemieckiej - procent wyjaśnionej zmienności dla danych samoopisowych

CECHY	POLSKA			NIEMCY
	A	C	E	A	C	E
Siła procesu pobudzenia	38		62	50		50
Siła procesu hamowania	38		62	38		62
Ruchliwość procesów nerwowych	39		61	54		46

Uwaga. A - addytywny czynnik genetyczny; C - wspólne środowisko; E - specyficzne środowisko.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Oniszczenko i in.. 2003. s. 217 O European Journal o/Personalny.