DSC06402

112

R. Kotliński, E. ROhlh

czki [1966], stanowią w zasadzie modyfikacje cytowanego schematu klasyfikacyjnego i są wynikiem bardziej szczegółowych badań oceanicznych.

Według E. Riihle, u podstaw klasyfikacji znajduje się przede wszystkim przeważająca zawartość frakcji, rodzaj materiału oraz geneza osadu. Zgodnie z tymi kryteriami wyodrębniono następujące główne typy współczesnych osadów: tery-geniczne, biogeniczne i poligeniczne.

Osady terygeniczne dzieli się powszechnie na cztery grupy. Pierwsza z nich obejmuje osady grubookruchowe; tworzą ją głazy, otoczaki oraz żwiry. Do drugiej grupy zaliczono osady piaszczyste, tj. piaski grubo-, średnio- i drobnoziarniste, o frakcjach 2,0-0,063 mm. Do trzeciej grupy należą muły (frakcje 0,063-0,004 mm). Czwartą tworzą iły, o frakcjach poniżej 0,004 mm. Granu-lometryczny skład osadów terygenicznych zmienia się od piasków ze żwirem i otoczaków, w przybrzeżnej części szelfu, do mułów, na stoku kontynentalnym i jego podnóżu, przechodząc w osady ilaste, w głębokowodnych obszarach oceanu. Zdarza się też, że drobnoziarniste osady mogą osadzić się na szelfie, a gruboziarniste - w basenach głębokowodnych i w dużym oddaleniu od brzegów. Zmienne szerokości występowania osadów terygenicznych i ich zróżnicowanie uzależnione są od warunków klimatycznych. Wśród osadów terygenicznych najbardziej rozpowszechnione są muły niebieskie. Zawierają one oprócz niewielkiej domieszki okruchów organizmów wapiennych i krzemionkowych znaczne ilości minerałów ilastych, które stanowią od 60 do 85% materiału. Genezę mułu niebieskiego należy wiązać z osadzaniem się frakcji mułkowych i ilastych, pochodzących z otaczających lądów. Muły niebieskie zajmują rozległe obszary dna Morza Arktycznego [Riihle].

Do typu terygenicznego zalicza się także osady glacjalnomorskie. Powstają one na dnie Morza Arktycznego i obszarów oceanicznych w sąsiedztwie Antarktyki. Osady te charakteryzują się brakiem węglanów, natomiast domieszkę w ilości około 10% stanowią szczątki okrzemek. Materiał dostarczony przez lodowce jest silnie zróżnicowany pod względem składu mineralnego. Zróżnicowanie składników osadów zależy od budowy geologicznej obszarów, skąd nasuwają się góry lodowe.

W powstawaniu osadów koralowo-muszlowych biorą udział oprócz korali i glonów wapiennych również otwomice, mięczaki i mszywioły, które przyswajają węglan wapnia z wody morskiej. Występują one na szelfie, w różnej odległości od linii brzegowej, na stoku kontynentalnym, a nawet na grzbietach oceanicznych. Współczesne powstawanie osadów koralowo-muszlowych wykazuje ścisłą zależność klimatyczną, gdyż korale rafo-twórcze i organizmy im towarzyszące wymagają określonych warunków ekologicznych. Stwierdzono, że nadmierny dopływ wody rzecznej czy nadmiar zawiesiny w wodzie nie są czynnikami sprzyjającymi ich rozwojowi. Wymagania ekologiczne organizmów rafotwórczych ograniczają występowanie tych osadów do obszarów przeważnie płytkich oraz wód odznaczających się normalnym zasoleniem i dość wysoką temperaturą.

W odniesieniu do osadów pelagicznych za podstawę uznano klasyfikację W.H. Bergera [1974], powszechnie przyjmowaną w badaniach oceanicznych. Nazewnictwo i terminologia polska jest w zasadzie zgodna ze stosowaną przez Pieczkę [1966] oraz R. Gradzińskiego i in. [1986] w „Zarysie sedymentologii”. Zgodnie z przyjętymi kryteriami klasyfikacyjnymi osady pelagiczne dzielą się na dwie grupy: iłów poligenicznych i mułów biogenicznych [Kotliński, 1977d - tab. 4.6]. W celach porównawczych zaprezentowana została standardowa klasyfikacja Nishimury [1984 - tab. 4.7]. W skład pierwszej grupy wchodzą iły pelagiczne, w których przeciętna średnica ziam jest mniejsza od 4 |im, a udział frakcji mułkowych nie przekracza 25%. Zawartość składników lito-genicznych, tj. składników ilastych, przekracza 75%, przy zawartości składników biogenicznych poniżej 5%. W iłach mulistych czy w mułach ilastych udział frakcji poniżej 4 (im waha się od 25 do 75%, przy udziale bioklastów od 5 do 30%. Z kolei grupa osadów biogenicznych zawiera więcej niż 30% bioklastów, tj. materiału szkieletowego organizmów krzemionkowych lub wapiennych, a udział w nich składników litogenicznych nie przekracza 25%.

Osady poligeniczne, oprócz składników ilastych, zawierają domieszki zarówno składników wapiennych, jak i krzemionkowych, a typowy wśród nich jest brunatny ił pelagiczny. Podgrupę iłów pelagicznych reprezentują, w zależności od domieszek, dwa typy: brunatne iły pelagiczne oraz iły zeolitowe. Brunatny ił pelagiczny należy do najczęściej spotykanych osadów głębokowodnych, powstających w środowisku utleniającym. Składa się on z frakcji ilastych w ilości ponad 75%, z niewielką (do 5%) domieszką nierozpuszczalnych szczątków organicznych - otwornic i okrzemek. Iły pelagiczne wykazują warstwowanie frakcjalne, przy czym dolna część warstwy, o miąższości około 30 cm, jest zwykle mułow-cowa, górna - bardziej ilasta. Cechą charakterys-