DSCF2529

182 Kult TYzeeh Króli

(451 r.). Różne dary Magów - złoto, będące według teologów uznaniem władzy królewskiej Chrystusa, kadzidło przynależne Bogu i mirra, stanowiąca zapowiedź śmierci Chrystusa, wyrażąją zjednoczenie dwóch natur Jezusa: boskiej i ludzkiej¹.

W VI i VII w. w tradycyjnym wyobrażeniu TYzech Króli pojawiła się kolejna zmiana. Polegała ona na stopniowym różnicowaniu wjęku trzech Mędrców, tak aby ukazać ich jako ludzi w różnych okresach życia. Pierwszegó żaczęto przedstawiać jako starca z długą brodą, drugiego jako dojrzałego mężczyznę, trzeciego zaś jako młodzieńca. Nosili też szaty różnego koloru. W tym też okresie pojawił się Józef stojący obok tronu Marii oraz anioł prowadzący Mędrców. Motywy te, wykorzystane nąjpierw w sztuce wschodniej - syryjskiej i w Azji Mniejszej, wskazują na czerpanie przez artystów inspiracji ze źródeł apokryficznych takich jak Ewangelia Pseudo-Mateusza i Arabska Ewangelia Dzieciństwa². Zmianie uległ też sposób ukazywania postaci Marii z Dzieciątkiem w scenie Hołdu Magów. W przeciwieństwie do przedstawień wczesnochrześcijańskich, gdzie Maria rymowana była z półprofilu, w okresie późniejszym Maria z Dzieciątkiem wyobrażana była zawsze zwrócona twarzą do widza, niezwraca-jąca uwagi na Mędrców.

Na Wschodzie w tym czasie wykształcił się również inny typ przedstawienia Pokłonu Mędrców: Maria spoczywa obok nowo narodzonego Dzieciątka, zaś miejscem Adoracji jest grota lub szopka³. Spotykamy rówmież przedstawienia łączące kilka scen z Dzieciństwa Chrystusa: Boże Narodzenie, pierwszą kąpiel Dzieciątka, pokłon pasterzy i Hołd Magów. Ihkde ąjęcie, charakterystyczne dla malarstwa wschodniego, znaleźć można w licznych rękopisach greckich pochodzących z okresu średniowiecza, znąjdujących się m.in. w bibliotekach Watykanu i P&ryża.

Tbmat Pokłonu Mędrców występował równolegle ze sceną Bożego Narodzenia. Widać to wyraźnie na płaskorzeźbach syryjskich pochodzących z połowy VI w., przechowywanych w Londynie⁴. Płaskorzeźby podzielone były na dwie strefy. W dolnęj umieszczono scenę przedstawiąjącą Marię w połogu, a obok spoczywąjące w żłóbku Dzieciątko. W górnej strefie główne miejsce ząjmowala siedząca, zwrócona twarzą do widza, Maria z Jezusem na kolanach. Z dwóch stron podążali do niej Magowie z darami poprzedzani przez anioła.

Sztuka karolińska, a następnie ottońska przejęła wczesnochrześcijański typ asymetryczny (tzw. hellenistyczny). W przedstawieniach ikonograficznych w IX-X w. stopniowo następowało utożsamienie Mędrców z królami. W miniaturze Psałterza ze Stuttgartu, wykonanego w początkach IX w., scena Hołdu Magów występuje jako ilustracja fragmentu Psalmu 71 (72), 10-11 -Królowie Tharsis i wyspy przyniosą dary, królowie Arabscy i Saba przywiozą upominki.

Pokłon Mędrców — Trzech Króli w sztuce...    183

I będą mu się kłaniać wszyscy królowie ziemscy, wszyscy narodowie będą mu służyć.

Z lewej strony, w obramieniu architektonicznym, pokazano siedzącą Marię z Dzieciątkiem. Podążąją do nich Magowie, ukazani jako ludzie w różnym wieku, na głowach mąją jednak czapki frygijskie, jak w przedstawiemach późnoantycz-nych. Uznanie królewskiego statusu Mędrców wpłynęło na zmianę motywu ikonograficznego. Jedno z pierwszych przedstawień podkreślą)ących ich królewski mąjestat znąjduje się w benedykcjonale wykonanym między' 971 a 984 r. przez Aethelwolda, biskupa Winchester bliskiego królowi angielskiemu Edgarowi. Magowie zostali ukazani w koronach, a pierwszy z nich trzyma w dłoniach, według Roberta Deshmana, trzy diademy - od starożytności symbole władzy i triumfu. Ten motyw ikonograficzny podkreśla ideę Pokłonu Magów-Króli jako ceremonię aurum coronarium⁵.

Na kontynencie przedstawienia Pokłonu Trzech Króli zostały przejęte w końcu X w. w kręgu Egberta arcybiskupa Tirewiru⁶. W miniaturze z Kodeksu Egberta, powstałego około 980 r., zapisano również imiona Trzech Króli. Ofiaru-jący dary nąjstarszy król to Mdchias, dwaj pozostali składający’ hołd to: Pudisar, ukazany jako dojrzały mężczyzna oraz Caspar, przedstawiony jako młodzieniec bez brody. Przedstawienia Trzech Króli oddąjących hołd Jezusowi pojawiają się równocześnie z wyobrażeniami Chrystusa-Króla. Być może oba motywy zostały przejęte ze sztuki bizantyjskiej, jednak proces ten jest słabo uchwytny.

Nasuwa się pytanie, dlaczego dopiero pod koniec X w. zaczęto przedstawiać Magów z koronami na głowie, skoro literacka egzegeza wyprzedza te przedstawienia o kilkaset lat. Nąjbardziej prawdopodobna wydaje się koncepcja wprzęgnięcia motywu Magów’-Króli do ideologii władzy, wykorzystywanej m.in. przez monarchów angielskich w X w. Władca określany był nie tylko mianem rex, lecz także basikus lub imperator. Elementem tej ideologii była także koncepcja wikariatu Chrystusowego i naśladowania Chrystusa⁷. A królewskość Chrystusa jest podkreślana w scenie Hołdu poprzez ukazanie pokłonu władców - Mędrców i Króli.

Niektórzy badacze uważają, że w' pewnych motywach wykorzystywanych w sztuce ottońskiej można dopatrywać się nawiązań do pokłonu Magów⁸. Są to miniatury przedstawiające władców' z dynastii Ludolfingów siedzących na tronach i przyjmujących hołd prowincji. Prowincje symbolizowane są przez ukoronowane kobiety, które skiadąją swemu władcy dary - nie tylko rogi obfitości, lecz także prawdopodobnie złoto, jak w przypadku miniatury ukazującej Ottona II (zm. 983)⁹. Wydaje się jednak, że w ten sposób wyrażano ogólnie

1

   Por. O. von Simson, Sacred Fortress. Byzantine Art and Statecraft in Ravenna_t Chicago 1948, s. 89 n.

2

   Por. H. Kehrer, Die Heiligen Drei Kónige..., t. 2, s. 58.

3

   Por. G. Vezin, UAdoration et le cycle des Mages dans l’art chrótien primitif, Paris 1950, s. 40,43. Thmat ten poruszy! Z. Kliś, Temat Bożego Narodzenia w polskiej sztuce średniowiecznej, Kraków 1994,8.20-27.

4

ⁿ Por. H. Kehrer, Die Heiligen Drei Kónige..., t. 2, s. 53-54, il. 36, 37.

5

   R. Deshman, Christus rex et magi reges..s. 380.

6

   H. Kehrer, Die Heiligen Drei Kónige..., t. 2, s. 32 n., fig. 19,108.

7

   Por. R. Deshman, Christus rez et magi reges..., passim. Por. R. Michałowski, Otto III w obliczu ideowego wyzwania: monarcha jako wizerunek Chrystusa, [w:] Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, Warszawa 1997, s. 57-72.

8

¹⁸ R. Deshman, Christus rexet magi reges..., s. 382.

9

Registru,m Gregorii powstało w Trewirze przed 983 r. (ChantiUy, Musśe Condć). Por. także miniaturę w Ewangeliarzu Ottona III pochodzący z Reichenau z końca X w. (Monachium, Bayerische Staatsbibiiothek) - P. E. Schramm, F. Mutherich, Denkmale der deutschen Kónige und Kaiser. Ein Beitrag zur Ilerrschergcschichte von Karl dem Grossem bis Friedrich II. 768-1250, Miinchen 1962, tabl. 82,108.