DSCF2533 (2)

188 Kult Trzech Króli

dają na siebie. Jeden z nich dzierży także kij podróżny. Na głowach wszyscy Królowie noszą korony przy czym każda ma inny kształt.

Kolejne przykłady przedstawień Pokłonu w sztuce romańskiej pochodzą w terenów Śląska. Na środkowym wałku archiwolty portalu pochodzącego z opactwa benedyktynów, później norbertanów, pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu znajduje się przeidsta-wienia z cyklu chrystologicznego, od lewej do prawej: Zwiastowanie, Zwiastowanie pasterzom, Narodziny Chrystusa, Pokłon TVzech Króli, Obrzezanie, Ofiarowanie w świątyni i Chrzest w Jordanie. W 1546 r. portal został wmurowany w południową ścianę kościoła Św. Marii Magdaleny, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego. Portal ten datowany jest na czwartą ćwierć bądź na schyłek XII w.

Interesujące jest przedstawienie w antyfonarzu wykonanym w skryptorium cysterskim w Lubiążu około 1300 r.¹ Na karcie 32r w inicjale H[odie in lordano baptizato Deo] ukazano w trzech strefach wydarzenia związane z dniem 6 stycznia - Pokłon Trzech Króli, Gody w Kanie Galilejskiej i Chrzest w Jordanie. Jest to rzadkie przedstawienie, w którym miniaturzysta uwypuklił trójdzielny charakter tego święta.

Scena Pokłonu Trzech Króli pojawia się również na brązowej chrzcielnicy w kościele św. św. Piotra i Pawła w Legnicy². Chrzcielnica datowana jest na koniec XIII w. (M. Pietrusińska) albo na przełom XH/XI1I stulecia (K. Ciechanowski). W otoku czaszy chrzcielnicy, w arkadkach ukazano wydarzenia z życia Marii i Chiystusa (Dzieciństwo i Paąja). Interesująca nas scena pojawia się w dwóch arkadach. W pierwszej umieszczono postaci Marii z Dzieciątkiem i św. Józefa, adorującego Dzieciątko, nad nimi zaś ukazano gwiazdę. W drugiej arkadce przedstawieni zostali Trzej Królowie. Są w różnym wieku, noszą długie szaty i korony, a ich głowy otaczają nimby. Pierwszy Król klęczy, ofiarowując dar, drugi stoi i dłonią wskazuje trzeciemu gwiazdę. Na szczególną uwagę zasługuje przedstawienie Trzech Króli z nimbami, co dobitnie podkreśla ich L świętość. Nąjstarsze znane nam przedstawienia Trzech Króli z aureolami pocho-|j dzą z drugiej połowy XII w., częściej jednak zaczęły występować od początku ' wieku XIV³.

Najstarsze przedstawienia sceny Hołdu były ilustracją jednego z wydarzeń w życiu Chrystusa - występowały w cyklu chrystologicznym i maryjnym. Z tego powodu nie można więc zaliczyć tych przedstawień do przejawów istnienia odrębnego kultu. Wyjątkiem może tu być tylko wyobrażenie Mędrców na chrzcielnicy legnickiej, gdzie ukazano ich jako świętych. Jednak taki wizerunek Trzech Króli, być może zaczerpnięty ze sztuki niemieckiej, również został umieszczony w widu chrystologicznym, co wskazuje raczej, że mamy do czynienia z jeszcze jedną odmianą tego samego motywu niż ze świadectwem szczególnej czci wpfeec Trzeeh Króli.

6.3. Przedstawienia Pokłonu Trzech Króli W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU

Z terenów Królestwa Polskiego, śląska i Pomorza pochodzą liczne przykłady występowania tej sceny w różnych cyklach ikonograficznych, przede wszystkim maiyjnym (Cykl Radości Marii) oraz Dzieciństwa Chrystusa. Jednym z piękniejszych przykładów Pokłonu Trzech Króli w ramach cyklu maryjnego może być poliptyk Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie (1477-1489)⁴. Według Jerzego Gadomskiego ołtarz mariacki był wykładnią roli Marii w dziele Odkupienia - summą wiedzy mariologicznej⁵. Interesująca nas kwatera znąj-diueiiisjia awersie ruchomego skrzydla lewego. Siedzącej Marii z Dzieciątkiem królowie ofiarowują daty. Pierwszy z nich, najstarszy, w szatach królewskich klęczy^ zamierzając pocałować dłoń Dzieciątka. Drugi, w średnim wieku stoi obok, trzymąjąc w dłoniach naczynie z darem. Ubrany jest w długą szatę, zaś na głowie nosi turban. Trzeci z nich, Murzyn, ukazany został w ruchu. Nosi krótkie szaty, w dwornym geście zdejmuje z głowy czapkę maga. Za nimi ukazano wierzchowce oraz postać brodatego sługi w czapce z odwinięlym brzegiem.

Cyk] życia Chrystusa i Marii, w którym występow^rala scena Pokłonu Trzech Króli, odnaleźć można w licznych nastawach ołtarzowych pochodzących z kościołów parafialnych i zakonnych (np. w Malopolsce - Kraków, Książnice Wielkie, Libusza-spalony, Olkusz, Ptaszkowa, Szaniec, Wójtowa; w Wielkopolsce - Kościan, Połąjewo, Szamotuły, Warta; na Śląsku - Chichy k. Szprotawy, Chotków, Czernina, Dębowiec, Ocice, Paruszowice, Rząsiny, Stolec, Ścinawa, Świdnica, Wichów, Witków, Wrocław, na Pomorzu Wschodnim - Elbląg, Gdańsk, Bartoszyce, Lwowiec, Toruń, na Pomorzu Zachodnim - Karsibór, Stargard), na polichromiach (np. Czchów, Tb ruń), na witrażach (np. Kraków) oraz w malarstwie książkowym. Jednak tych przedstawień, ze względu na połączenie z cyklami maiyjnym i chrystologicznym, nie możemy uznać za bezsporne dowody istnienia samodzielnego kultu świętych Trzech Króli.

1

   Por. Sztuka polska przedromańska i romańska..., s. 272, 727, il. 966-969 (tam starsza literata-ra); A. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo śląskie 1250-1450, Wrocław 1979, s. 108; K. K. Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cystersów (1163-1642), Wrocław 1993, s. 220-222; G. Jurkowlaniec, Chrystus umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku, Warszawa 2001, nr kat. 341.

2

   Por. M. Pietrusińska, Protogotycka chrzcielnica brązowa w Legnicy, BHS 22 (1960), s. 3-34; K. Ciechanowski, W sprawie datowania chrzcielnicy legnickiej, BHS 24 (1962), s. 377-382; Sztuka polska przedromańska i romańska..., s. 726; A. Woziński, Rzemiosło artystyczne, [w:] Cystersi w średniowiecznej Polsce. Kultura i sztuka. Katalog wystawy, Warszawa-Poznań 1991, s. 149-153, il. 151-152.

3

   Por. G. Schiller, Ikonographie..., il. 284 (fragment ołtarza w Klostemeuburgu z 1181 r.), il. 288 (Giotto, Pokłon Trzech Króli, Padwa, 1303).

4

   Literatura na temat ołtarza Mariackiego jest ogromna, podajemy tylko kilka prac: W. Smoleń,

Ołtarz Mariacki Wita Stosza w Krakowie tui tle polskich źródeł literackich, ABMK 5 (1962), s. 211-343; KZSP, t. IV: Miasto Kraków, red. J. Szabłowski, cz. 2: Kościoły i klasztory śródmieścia I, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1971, s. 16, fig. 530; Wit Stosz. Studia o sztuce i recepcji, pod red. A. Labudy, Warszawa-Poznań 1986 (PTPN Wydz. Nauk o Sztuce. Prace Komiąji Historii Sztuki. Tom XVI); T. Dobrowolski, Wit Stwosz. Ołtarz Mariacki. Epoka i środowisk), wyd. II, Kraków 1985; J. Gadomski, Ołtarz Mariacki 1477-1489, [w:] Wit Stwosz w Krakowie, pod red. L Kalinowskiego, F. Stolota, Kraków 1987, s. 39-52; J. Gadomski, Małopolskie,....., & 27-29, 80.

5

   Por. J. Gadomski, Ołtarz Mariacki..., s. 39.