DSCF2528

Pokłon Mędrców - Trzech Króli w sztuce polskiego średniowiecza

Fundowanie przedmiotów z przedstawieniami ikonograficznymi związanymi z osobą świętego stanowi niewątpliwie świadectwo kultu. W przypadku wyobrażeń Pokłonu Mędrców należy jednak poczynić pewne zastrzeżenia. Nie każde takie przedstawienie związane jest z kultem Trzech Króli. Motyw ten bardzo często włączany byi do cyklów scen z życia Marii i Chrystusa. Na początku więc omówiony zostanie rozwój przedstawienia sceny Pokłonu Magów w sztuce europejskiej do końca XV w. Następnie przedstawimy przykłady włączenia motywu Pokłonu w cykl maryjny i chrystologiczny w polskiej sztuce średniowiecznej. Następnie scharakteryzujemy te zabytki ikonograficzne, które naszym zdaniem mogą świadczyć o szczególnym kulcie Trzech Króli. Nie rozpatrujemy tutąj rozwoju typologicznego motywu ikonograficznego. Przedstawienia te interesować nas będą tylko pod względem formy (nastawa ołtarzowa, polichromia itp.) oraz ich funkcji społecznej.

6.1. Rozwój przedstawienia Pokłonu Mędrców

W SZTUCE EUROPEJSKIEJ DO KOŃCA XV W.

Pierwowzorów sceny Hołdu Magów dopatrywano się w sztuce antycznej. W kręgu rzymskim funkcjonował motyw: przedstawiciele Wschodu niosący dary^{1 2}. Przykładem mogą być sceny na łukach triumfalnych ukazujące pokonanych barbarzyńców ze Wschodu prowadzonych przez alegoryczną postać Zwycięstwa (Victoria). Często przynosili oni złote korony na znak poddania (aurum corona-rium). Duże znaczenie miały także przedstawienia wizyt wschodnich królów w Rzymie (advenłusY. Sceny te wywarły znaczący wpływ na sztukę wczesnochrześcijańską.

W okresie tyra dominowało u chrześcijan oczekiwanie ryehlęj P&ruzji. Powtórne przyjście Chrystusa miało być Jego drugą Epifanią - objawieniem Bos-kości. Stąd popularność tematu pierwszej Epifanii - przedstawienia Magów zdążających do Dzieciątka z darami. Co więcej, temat Pokłonu Mędrców pojmowany był wówczas jako objawienie Boga poganom. Widać to wyraźnie w zachowanych przedstawieniach sztuki sepulkralnej - w katakumbach i na sarkofagach wczesnochrześcijańskich. Chrześcijanie, którzy zlecali wykonanie tych przedstawień, chcieli w ten sposób pokazać, że podobnie jak Magowie, oni także złożyli dary Jezusowi za pośrednictwem Jego Kościoła³. Naśladowanie Magów dawało nadzieję na zbawienie.

Od III do VI w. dominowały’ dwa typy przedstawień Pokłonu Mędrców, określane jako asymetryczny i symetryczny⁴. W obu typach podobne jest ujęcie Marii z Dzieciątkiem. Ukazywano ją w pozycji siedzącej na tronie, z Dzieciąt-kiem na kolanach. Nąjezęściej występowała pierwszy typ, którego głównym tematem było ofiarowanie darów Dzieciątku. Postać Marii z Dzieciątkiem była przedstawiana z boku, ku nim zmierzali, umieszczeni w’ centralnym polu, Mędrcy z darami. Przykładem może być między innymi fresk w kaplicy greckiej w katakumbach Priscilli w Rzymie. Warto zaznaczyć, że jest to chyba najwcześniejsze zachowane przedstawienie Hołdu Magów, datowane na koniec III lub początek IV wieku⁵. W drugim typie ujęcia siedząca na tronie Maria z Dzieciątkiem jest umieszczona w centrum sceny; do niej z obu stron podążąją z darami Mędrcy. Przykładem może być przedstawienie w katakumbach św. św. Piotra i Marcelina w Rzymie (IV w.). Mędrcy zostali tu ukazani jako młodzieńcy, ubrani w krótkie szaty, z czapkami frygijskimi na głowach. W wyciągniętych dłoniach trzymąją naczynia z darami. Podobną kompozycję widzimy na fresku w katakumbach Domicilłi w Rzymie, datowanym na przełom HI i IV w.⁶ W przedstawieniach tych występowała różna liczba Magów: dwóch (katakumby św. św. Piotra i Marcelina) lub czterech (katakumby Domicilłi). W tym czasie dodano też kolęjne motywy: gwiazdę, na którą wskazywał zazwyczaj pierwszy z Mędrców, oraz stojącego obok Marii Balaama, który przepowiedział narodziny Chrystusa (et orietur stella ex Iacob)¹.

Kolęjne zmiany motywu ikonograficznego były związane z postanowieniami soboróww Efezie (431 r.) i Chalcedonie (451 r.). Hołd Mędrców ukazywać miał boskość Jezusa - Króla królów (rex regum)-, Matka Boska stała się z czasem symbolem Kościoła - Ecclesiae; Magowie (primiciae gentium) byli reprezentantami całego świata, uznąjącego nową wiarę. Ten krótki fragment biblijny stal się także symbolem doktryny, która zatriumfowała na soborze w Chalcedonie

ab eo ortem accipere valuit (Gaius Plinius secundus, Naturalis historia, lib. XXX, cap. 16). Por. A. Dieterich, Die Weisen aus dem Morgenlande, [w:] tegoż, Kleine Schriften, Leipzig-Bonn 1911, s. 272-286.

⁸ Por. R. TVexler, The Joumey of the Magi..., s. 23.

⁴ Por. G. Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. 1, 2. Aufl., Gutersloh 1966, s. 110.

⁵ Por. DACL, 1.10, kol. 994-995; G. Schiller, Ikonographie..., s. 110; F. Cardini, La stella ei re..., s. 16, il. 3; G. Duwe, Die Anbetung der Heiligen Drei Kónige..., s. 41.

⁶ Pbr. DACL, t. 10, kol. 1000, £ 7461.

⁷ G.Schiller,Ikonographie...,s. 110-111, il.246;E.}QrsA\bo\im,DerProphetBalaam...,s. 149-157.

F. Cumont, UAdoration des Mages et Tąrt triomphal de Romę, „Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia” s. ID, t. 3 (1932-1933), s. 81-105; J. Gagć, Basilóia. Les cesars, les rois d’Orient et les mages, Paris 1968, s. 96-107. Na temat społecznego kontekstu wczesnych przedstawień pokłonu Magów por. R. Trexler, The Joumey of the Magi..., s. 17-21.

Przychodzi tu na myśl opis wizyty złożonej przez Tiridatesa Neronowi w 66 r. n.e. - magus ad eum (Neronem) Tiridates venerat Armeniacum de se triumphum adferens et ideo piwinciisgravis. (...) Magos secum adduxerat magicis etiam cenis eum initiaverat; non tamen cum regnum ei daret hanc