DSCF2531

186 Kult Trzech Króli

z pięcioma synami, składających hołd¹. Znane są także kryp to port rety Karola IV, na przykład pod postacią trzeciego, nąjmłodszego króla w kaplicy zamkowej św. Krzyża w Karlśtejnie². Kryptoportrety władców powstawał}' w całej Europie - we FWmęji (np. na miniaturze w modlitewniku sporządzonym przez Jeana Fbuąuetaok. 1450r. Karol VII ofiarowuje złoto Dzieciątku³) czy w Niemczech (Zygmunt lub Maksymilian⁴).

Na słynnych freskach w kaplicy florenckiego pałacu Medyceuszy (Palazzo Medici-Iliccardi), namalowanych w latach 1459-1461 przez Benozzo Gozzolego, w skalistej scenerii wyobrażony został wielki orszak, na którego czele spieszą Królowie. W uczestnikach tego pochodu rozpoznać można licznych przedstawicieli rodu Medyceuszy⁵. Kryptoportrety członków tego rodu znąjdują się również w Pokłonie Trzech Króli namalowanym przez Sandro Botticellego, pochodzącym z lat osiemdziesiątych XV w.⁶ Pokłon TYzech Króli stał się narzędziem propagandy w rękach monarchów i możnych.

Sceny poboczne

Obok głównego tematu - Hołdu Mędrców-Trzech Króli — w sztuce chrześcijańskiej występowały również sceny poboczne, związane z przekazem ewangelicznym. Należały do nich: Wizyta u Heroda, Magowie wskazujący gwiazdę, Podróż Mędrców, Sen i powrót Mędrców. Często łączono niektóre z tych scen z główną sceną Pokłonu, na przykład we wspomnianym Kodeksie Egberta, gdzie obok Hołdu ukazano Trzech Króli z kijami podróżnymi, podążających za gwiazdą.

6.2. Najstarsze przedstawienia Pokłonu Mędrców

W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE⁷

Nąjstarsze zabytki z przedstawieniem Pokłonu Trzech Króli na ziemiach polskich są importami z krąjów sąsiednich. Były to złote kodeksy: Zloty Kodeks Gnieźnieński oraz Zloty Kodeks Pułtuski⁸. Kodeksy te powstały najprawdopodobniej w drugiej połowie XI w. w NiederaJtaich na zamówienie Bolesława Szczodrego lub Władysława Hermana. W obydwu znajdują się przedstawienia pokłonu Trzech Króli. Scena ta została wpisana w cykl maryjno-chrystologiczny. W Ewangdistarzugnieźnieńskim na k. 20r przedstawiono Króli, którzy w geście hołdu ofiarowują dary Dzieciątku, trzymanemu przez Marię na kolanach⁹. Bardziej rozbudowany program znaleźć można w Ewangelistami pułtuskim. Na k. 17r umieszczono półstronicową miniaturę przedstawiąjącą Trzech Króli u Heroda. Zwraca uwagę fakt, że ukazano ich jako Magów lub podróżnych; na głowach mąją turbany, a w rękach laski. Jest to więc dokładna ilustracja przekazu ewangelii Mateusza - mędrcy przybywają do Heroda i pytąją o nowo narodzonego króla żydowskiego. Na karcie 17v zamieszczono scenę pokłonu. Siedząca na tronie Maria z Dzieciątkiem przyjmuje dary od Króli, tym razem przedstawionych nie w zawojach czy turbanach, lecz w jednakowych koronach.

Scena Pokłonu Trzech Króli pojawiła się również na Drzwiach Płockich: Tfen romański zabytek został wykonany w' latach 1152-1154 w’Magdeburgu dla katedry w Płocku. Ponad sto lat później, w 1262 r. drzwi zostały prawdopodobnie zagrabione przez Litwinów, którzy z kolei ofiarowali ten łup Nowogrodowi ■Wielkiemu jako wyraz wdzięczności za udzieloną pomoc w walkach z Zakonem Krzyżackim. Ryszard Knapiński wykazał, że sceny na Drzwiach Płockich, ukazujące wydarzenia z życia Jezusa, odzwierciedlają skrócone wyznanie wiary chrześcijańskiej - Apostolski Skład Wiary¹⁰. Kwatera ze sceną Pokłonu Mędrców jest ciekawa z kilku względów. Mędrcy przedstawieni zostali bez koron, z darami w rękach. Dwąj z nich ubrani są w krótkie szaty do kolan, trzeci zaś nosi szatę długą. Mędrzec pośrodku wskazuje palcem na stojącą obok postać młodzieńca z książką. Tym młodzieńcem jest Set, w ręku zaś trzyma list od Boga, przekazany Adamowi, który to list trafił z czasem do Trzech Mędrców'. Jest to oczywiste nawiązanie do tekstu Pseudo-Mateusza (scriptura nomine Seth). Pod postaciami Magów umieszczono wizerunki psa, rośliny (palma, akantf) oraz jakiegoś zwierzęcia (smok?). Symbolika tych wyobrażeń jest niejasna. Mogły to być atrybuty Mędrców, wskazujące na orientalne pochodzenie¹¹.

Z katedrą płocką związany jest jeszcze jeden zabytek - kielich z pateną fundacji Konrada Mazowieckiego, pochodzący z drugiej ćwierci XIII w.¹² Wykonany został prawdopodobnie w Polsce. Na czarze kielicha umieszczono w medalionach sceny z cyklu maryjnego i Dzieciństwa Chrystusa - Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Ucieczkę do Egiptu i Rzeź Niewiniątek. Scena Pokłonu Trzech Króli znajduje się, podobnie jak i inne przedstawienia, w dwóch medalionach. W pierwszym nąjstarszy Król w długich szatach, przyklękąjąc, składa dar siedzącej Marii z Dzieciątkiem, wskazuje przy tym palcem do góry. W drugim medalionie ukazano pozostałych Króli, którzy trzymąjąc dary, spoglą-

1

   Por. H. Ilofmann, Die I-leilig&n Drei Konige..., il. 30.

2

   A. FViedl, Magister Theodoricus. Das Problem seinermalerischen Form, Prag 1956, il. 166, s. 57 n.

3

   H. Kehrer, Die lleiligen Drei Konige..., t. 2, il. 275, s. 235.

4

   T. Dobrzeniecki, Gotycka płaskorzeźba..., s. 165 n.

5

   Por. P. Cardini, La cawdeata d’oriente... O szczególnym kulcie Trzech Króli we Florencji i wśród Medyceuszy, por. takie: R. Hatheld, The Compagnia de’Magi, „Journal of the Warburgand Cour-tauld Institutes" 33 (1970), s. 107-161; R. Trexler, Two Captainsand ThreeKings...,s. 169-244.

6

   Obecnie w zbiorach Uffizi we Florencji, por. L. Becherucci, Bottieelli, [w:] Uffizi. Historia i zbiory, przekład J. Guze, W. Dobrowolski, Warszawa 1995, s. 122-129, s. 124, il. 2.

7

   Na obszarze Polski odnaleziono 209 przedstawień sceny Pokłonu Trzech Króli — katalog przedstawień zostanie opublikowany odrębnie.

8

   Por. li. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury polityczną w Polsce X-XH1 wieku. Warszawa 1993, s. 97-105; J. W. Boguniowski, Rozwój historyczny ksiąg liturgicznych do soboru trydenckiego i ich recepcja w Polsce, Kraków 2001, s. 105, 111-113.

9

   Zob. T. Dobrzeniecki, Codez Ąureus Gnesnensis, Warszawa 1988.

10

   Por. R. Knapiński, Credo Apostolorum w romańskich Drzwiach Płockich, Płock 1992.

11

I Ikmże, s. 82.

12

⁸⁷ Por. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971, s. 744; P. Skubiszewski, Programy obrazowe kielichów i paten romańskich, „Rocznik Historii Sztuki” 13 (1981), s. 41-55.