DSCF2532 (2)

186 Kult TYzech Króli

z pięcioma ąynami, składających hołd¹. Znane są także kryptoportrety Karola IV, na przykład pod postacią trzeciego, najmłodszego króla w kaplicy zamkowej św. Krzyża w Karlśtejnie². Kryptoportrety władców powstawały w całej Europie - we FYanęji (np. na miniaturze w modlitewniku sporządzonym przez Jeana Fbuąueta ok. 1450 r. Karol VII ofiarowuje złoto Dzieciątku³) czy w Niemczech (Zygmunt lub Maksymilian⁴).

Na słynnych freskach w kaplicy florenckiego pałacu Medyceuszy (Palazzo Medici-Riccardi), namalowanych w latach 1459-1461 przez Benozzo Gozzolego, w skalistej scenerii wyobrażony został wielki orszak, na którego czele spieszą Królowie. W uczestnikach tego pochodu rozpoznać można licznych przedstawicieli rodu Medyceuszy⁵. Kryptoportrety członków tego rodu znąjdpją się również w Pokłonie Trzech Króli namalowanym przez Sandro Botticellego, pochodzącym z lat osiemdziesiątych XV w.⁶ Pokłon Trzech Króli stał się narzędziem propagandy w rękach monarchów i możnych.

Sceny poboczne

Obok głównego tematu - Hołdu Mędrców-Trzech Króli - w sztuce chrześcijań-sldej występowały również sceny poboczne, związane z przekazem ewangelicznym. Należały do nich: Wizyta u Heroda, Magowie wskazujący gwiazdę, Podróż Mędrców, Sen i powrót Mędrców. Często łączono niektóre z tych scen z główną sceną Pokłonu, na przykład we wspomnianym Kodeksie Egberta, gdzie obok Hołdu ukazano Trzech Króli z kijami podróżnymi, podążających za gwiazdą.

6.2. Najstarsze przedstawienia Pokłonu Mędrców w średniowiecznej Polsce⁷

Nąjstarsze zabytki z przedstawieniem Pokłonu Trzech Króli na ziemiach polskich

są importami z krajów sąsiednich. Były to złote kodeksy: Zloty Kodeks Gnieźnieński oraz Zloty Kodeks Pułtuski⁸. Kodeksy te powstały nąjprawdopodobniej

w drugiej połowie X3 w. w Niederaltaich na zamówienie Bolesława Szczodrego lub Władysława Hermana. W obydwu znajdują się przedstawienia pokłonu Trzech Króli. Scena ta została wpisana w cykl maryjno-chrystologiczny. W Ewangelistami gnieźnieńskim na k. 20r przedstawiono Króli, którzy w geście hołdu ofiarowują dary Dzieciątku, trzymanemu przez Marię na kolanach⁹. Bardziej rozbudowany program znaleźć można w Ewangelistami, pułtuskim. Na k. 17r umieszczono półstronicową miniaturę przedstawią)ącą Trzech Króli u Heroda. Zwrraca uwagę fakt, że ukazano ich jako Magów lub podróżnych; na głowach mąją turbany, a w rękach laski. Jest to więc dokładna ilustracja przekazu ewangelii Mateusza - mędrcy przybywąją do Heroda i pytają o nowo narodzonego króla żydowskiego. Na karcie 17v zamieszczono scenę pokłonu. Siedząca na tronie Maria z Dzieciątkiem przyjmuje dary od Króli, tym razem przedstawionych nie w zawojach czy turbanach, lecz w jednakowych koronach.

Scena Pokłonu Trzech Króli pojawiła się również na Drzwiach Płockich. Iten romański zabytek został wykonany w’latach 1152-1154 w Magdeburgu dla katedry w Płocku. Ponad sto lat później, w 1262 r. drzwi zostały' prawdopodobnie zagrabione przez Litwinów, którzy' z kolei ofiarowali ten łup Nowogrodowi Wielkiemu jako wyraz wdzięczności za udzieloną pomoc w walkach z Zakonem Krzyżackim. Ryszard Knapiński wykazał, że sceny na Drzwiach Płockich, ukazujące wydarzeni a z życia Jezusa, odzwierciedlą] ą skrócone wyznanie wiary chrześ-cijańslriej - Apostolski Skład Wiary¹⁰. Kwatera ze sceną Pokłonu Mędrców jest ciekawa z kilku względów. Mędrcy przedstawieni zostali bez koron, z darami w rękach. Dwąj z nich ubrani są w krótkie szaty do kolan, trzeci zaś nosi szatę długą. Mędrzec pośrodku wskazuje palcem na stojącą obok postać młodzieńca z książką. Tjm młodzieńcem jest Set, w ręku zaś trzyma list od Boga, przekazany Adamowi, który to list trafił z czasem do Trzech Mędrców. Jest to oczywiste nawiązanie do tekstu PSeudo-Mateusza (scriptura nomine Seth). Pod postaciami Magów umieszczono wizerunki psa, rośliny (palma, akant?) oraz jakiegoś zwierzęcia (smoki). Symbolika tych wyobrażeń jest niejasna. Mogły to być atrybuty Mędrców, wskaząjące na orientalne pochodzenie¹¹.

Z katedrą płocką związany jest jeszcze jeden zabytek - kielich z pateną fundacji Konrada Mazowieckiego, pochodzący z drugiej ćwierci XIII w.¹² Wykonany został prawdopodobnie w Polsce. Na czarze kielicha umieszczono w medalionach sceny z cyklu maryjnego i Dzieciństwa Chrystusa - Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Ucieczkę do Egiptu i Rzeź Niewiniątek. Scena Pokłonu Trzech Króli znąjdąje się, podobnie jak i inne przedstawienia, w dwóch medalionach. W pierwszym nąjstarszy Król w' długich szatach, przyklękąjąe, składa dar siedzącej Marii z Dzieciątkiem, wskazuje przy tym palcem do góry. W drugim medalionie ukazano pozostałych Króli, którzy trzymąjąc dary, spoglą-

1

   Por. H. Hofmana, Die Heiligen Drei Kdnige..., il. 30.

2

   A. FYiedl, Magister Theodoricus. Dos Problem seiner malerischen Form, Prag 1956, il. 166, s. 57 n.

3

   H. Kehrer, Die Heiligen Drei Kónige..., t. 2, il. 275, ś. 235.

4

   T. Dobrzeniecki, Gotycka płaskorzeźba..., s. 165 n.

5

   Por. F. Cardini, La cavalcata d’oriente... O szczególnym kulcie Trzech Króli we Florencji i wśród Medyceuszy, por. także: R. Hatfield, The Compagnia de’Magi, „Journal of the Warburgand Cour-tauld Institutes” 33 (1970), s. 107-161; R. Trexler, Two Captains and Three Kings..., s. 169-244.

6

   Obecnie w zbiorach Uffizi we Florencji, por. L. Becherucci, Botticelli, [w:] Uffizi. Historia i zbiory, przekład J. Guze, W. Dobrowolski, Warszawa 1995, s. 122-129, s. 124, il. 2.

7

   Na obszarze Polski odnaleziono 209 przedstawień sceny Pokłonu TYzech Króli - katalog przedstawień zostanie opublikowany odrębnie.

8

   Por. R. Michałowski, Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X-X111 wieku, Warszawa 1993, s. 97-105; J. W. Boguniowski, Rozwój historyczny ksiąg liturgicznych do soboru trydenckiego i ich recepcja w Polsce, Kraków 2001, s. 105, 111-113.

9

   Zob. T. Dobrzeniecki, Codex Aureus Gnesnensis, Warszawa 1988.

10

   Por. R. Knapiński, Credo Apostolorum w romańskich Drzwiach Płockich, Płock 1992.

11

⁸⁶ Ikmże, s. 82.

12

Por. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XJI1 wieku, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971, s. 744; P. Skubiszewski, Programy obrazowe kielichów' i paten romańskich, „Rocznik Historii Sztuki” 13 (1981), s. 41-55.