DSCF2530

184 Kult Trzech Króli

motyw ofiarowania, a jedyne podobieństwo ze sceną Hołdu Mędrców to gest wkładania darów¹ •. Z punktu widzenia odbiorcy należy stwierdzić, że miniatury w kodeksach przeznaczone były dla wąskiego kręgu i nie spełniały funkcji propagowania kultu świętych¹*.

Inną rolę pełniły przedstawienia na dwunastowiecznych tympanonach, które widzieć musieli wszyscy przychodzący do kościoła. Przedstawienia Pokłonu Mędrców ukazywać miały Epifanię Boga i Jego Matkę — Królową. l\i sięgnięto po wzory orientalne. Centralne miąjsce zajmowała tronująca Maria z Dzieciątkiem. Z jednej strony składali Jej dary Mędrcy, z drugiej zaś przedstawiano anioła i św. .Józefa albo sceny z Dzieciństwa Chrystusa, takie jak Ofiarowanie w świątyni lub Rzeź Niewiniątek. Hołd Magów stanowił również niekiedy element programu ikonograficznego w rozbudowanych tympanonach ukazujących różne sceny biblijni;. Przykładem może być tympanon portalu kościoła św. Magdaleny w Vćzćlay (1130-1140) bądź tympanon z katedry w Chartres (pierwsza poi. XII w.). Przedstawienia Pokłonu Trzech Króli odnaleźć można również na tympanonach w Laon, Moissae, Neuilly-en-Doąjon, Amiens i w Weronie^{1 2 3}.

M niej więcej w tym czasie powstało również dzieło szczególne — relikwiarz na szczątki Trzech Króli oraz św. Ffeliksa i Nabora⁴. Jego wykonanie zlecił następca Kciualda z Dassel na arcybiskupstwie kolońskim — Filip z Heinsbergu (1167--1191). Pod koniec XII w. istniała już zasadnicza część dzieła, a ostatecznie ukończone zostało ono w latach trzydziestych XIII w. Kształt relikwiarza wzorowany był na architektonicznej formie katedry. Na obu dłuższych bokach skrzyni przedstawiono w dolnej części postaci proroków, między którymi wyobrażono na jednym boku Dawida, na drugim zaś Salomona, stąd są one określane jako strona Dawida i strona Salomona. W górnej części znajdują się przedstawienia dwunastu apostołów' (po sześciu na każdym boku) oraz postaci aniołów. W części tylnej, ukończoną) około 1230 r, znajdują się: w górnej partii postać stojącego (Chrystusa, który wyciąga ręce ku stojącym po jego bokach świętym Ffeliksowi i Naborowi (Traditio legis)⁵. W dolnej strefie znajdują się przedstawienia pasyjne - Biczowanie i Ukrzyżowanie. Pomiędzy górną i dolną strefą ukazano półpos-tać arcybiskupa Reinalda von Dassel. Na stronie szczytowąj skrzyni, w górnej części znajduje się przedstawienie Chrystusa Pantokratora i dwóch aniołów. W dolnej partii, w przedzielonych kolumnami kwaterach wyobrażono po prawej stronie chrzest Chrystusa w Jordanie, w środku siedzącą na tronie Marię z Dzieciątkiem, zaś po lewej znajdowały się trzy nisze na trzy postaci Mędrców.

W święto Objawienia Pińskiego 1200 r. pretendent do tronu niemieckiego, Otton Welf przybył do Kolonii. Podczas ceremonii w katedrze kolońskiąj umieścił

uftuidowane przez siebie korony na głowach Magów, których wyobrażenia zdobiły relikwiarz^. Mniej więcej w tym okresie nastąpiła zmiana kompozycji sceny Hołdu na relikwiarzu. Kigura pierwszego z Mędrców umieszczona została w pierwszej arkadzie, dwóch w środkowej, zaś w trzeciej niszy dodano czwarty figurę — Ottona IV. Oprócz względów dewocyjnych, oczywista była polityczna i ideowa wymowa tego aktu. Otton pragnął przedstawić siebie jako prawowitego władcę: króla, który na równi z Trzema Królami, oddaje hołd Królowi królów. Tym samym to Otton prowadzi! swój lud ku Bogu, tak jak Trzęj Królowie prowadzili swoje ludy ku zbawieniu. Poprzez propagandowe wykorzystanie motywu Pokłonu Trzech Króli Otton stara) się osłabić pozycję przeciwnika politycznego, Filipa Szwabskiego i potwierdzić swoje prawa do korony niemieckiej,

Kolgjna zmiana w sposobie przedstawiania Pokłonu Trzech Króli dokonała się w XIII w. pod wpływem ruchu franciszkańskiego. Postaci w scenach Hołdu zyskały na naturalności, zaczęto też ukazywać emocjonalny stosunek Mędrców do Dzieciątka. W XIV w. ukształtował się podstawowy, znany do dziś typ przedstawienia Pokłonu Trzech Króli²³. Maria z Dzieciątkiem ukazywana była w grocie, domu lub na tle ruin. Pierwszy z Króli klęcząc, adorował Dzieciątko, a niekiedy całował Je w rękę lub w stopę. Dwąj pozostali stali, przyczyni często drugi Król zdęjmował koronę z głowy albo wskazywał trzeciemu gwiazdę.

Od XV w. zaczęto przedstawiać trzeciego Króla jako Murzyna o wyrazistej twarzy, grubych wargach i kędzierzawych włosach. Wprawdzie już wcześniej w literaturze pojawiały się wzmianki o najmłodszym królu jako przedstawicielu Afryki, jednak wizualizacja tego motywu nastąpiła dopiero u schyłku średniowiecza. Sw. Elżbieta określiła jednego z patronów klasztoru żeńskiego w Schónau słowami: Rex BaUasar, qui niger²⁴. Motyw Maura czy Murzyna pojawi) się najpierw w sztuce włoskiej, a z czasem przyjął się również w Europie Północnej. Być może wpływ na takie przedstawianie trzeciego Króla wywarły różnego typu dramatyzacje, ale mógł być to pośredni efekt kontaktów miast włoskich z muzułmanami, w których pewną rolę odgrywał handel niewolnikami z Afryki.

W późnym średniowieczu w przedstawieniach Pokłonu Trzech Króli pojawiły się także wątki świeckie. W malarstwie renesansowym scena ta stała się pretekstem do ukazania przepychu i bogactwa warstwy rycerskiej. Trzej Królowie w wytwornych szatach składali drogocenne dary-w kunsztownie zdobionych naczyniach. Towarzyszyła im liczna świta - dworzanie, giermkowie i służba oraz zwierzęta: wierzchowce w bogatych rzędach, czasami psy i sokoły. Postaci Króli stają się coraz bardziej zindywidualizowane, często są to portrety świeckich fundatorów przedstawień. Od XIV w. zaczęto ukazywać fundatorów pod postacią jednego z Mędrców (kryptoportrety)²⁵. W kaplicy św. Stefana w pałacu west-minsterskim w Londynie znąjdowalo się przedstawienie króla Edwarda III wraz

® Annales sancti Trudperti, cd. G. H. Pfertz, MGH SS, t. XVII, Hannover 1861, s. 292: Otto rex Colonie curiam celebrans, tres coronas de auro capitibus magorum imposuit. Por. H. Stehkamper, Konige und Heiligen Drei Konige, [w:] Die Heiligen Drei Kdnige - Darslellung..., s. 39 n.

° 0 przedstawieniach w sztuce włoskiej XIV i XV wieku por. G. Duwe, DieAnbełung der Heiligen Drei Kdnige...

^a Cyt. za H. Kehrer, Die Heiligen Drei Kdnige..., t. 2, s. 223.

²⁵ T. Dobrzeniecki, Gotycka płaskorzeźba..., s. 164 n.

1

   Podobny układ występuje na przykład w słynnej, zaginionej miniaturze z Kodeksu Matyldy (po* ezątek XI w*.), przedstawiąjącęj Matyldę ofiarowującą Mieszkowi księgę (Liber offlciorum).

2

   Miniatury w kodeksach X-XII wieku przedstawił H. Kehrcr, Die IJeiligen Drei Konige..., t. 2, s. 109-129, ił. 107-120, 124.

3

   Por. H. Kehrer, Die IJeiligen Drei Konige..., t. 2, s. 129-141, ii. 140, 144-149; G. Schiller, Jkonćgraphie..., s. 117-119.

4

   Por. A. von Euw, Darsiellungen der heiligen Drei Konige..., s. 293-340; Rhein und Maas, Koln 1973, s. 22, 314-321; W. Schulten, Der Schrein der heiligen Drei Konige, Koln b. d. w.

5

   Por. A. von Euw, Darsiellungen der heiligen Drei Konige..., s. 24-25.