DSCF2534 (2)

190 Kult Trzech Króli

Nieliczne przedstawienia, które można z całą pewnością uznać za przejawy kultu TYzech Króli, pochodzą z terenów Śląska i Pomorza Wschodniego. Mamy tu na myśli przypadki, gdy ołtarz poświęcony Trzem Królom znąjdował się w kościołach pod wezwaniem Trzech Króli. W kościele filialnym p.w. TYzech Króli w Kliczkowie (województwo dolnośląskie) zachował się tryptyk, wykonany około 1480 r.“ Pokłon Trzech Króli przedstawiony został w rzeźbionej szafie, na skrzydłach zaś znajdują się kwatery w dwóch kondygnacjach ze scenami Zwiastowania i Obrzezania (skrzydło lewe), Bożego Narodzenia i Ucieczki do Egiptu (skrzydło prawe). Na rewersach umieszczono wizerunki Chrystusa Bolesnego i Matki Boskiej Bolesnej. Pierwotnie mógł on stanowić nastawę ołtarza głównego. Układ sceny Pokłonu jest klasyczny - pierwszy, najstarszy król klęczy przed Marią i Dzieciątkiem, drugi, w dojrzałym wieku, w krótszej szacie stoi, trzymąjąc w ręku puszkę, trzeci, nąjmłodszy ukazany został w zbroi rycerskiej. Nieco późniejszy jest tryptyk z kościoła parafialnego p.w. Trzech Króli w Slocinie, wykonany wiatach 1510-1520^{1 2}. W szafie znąjdąje się rzeźbione przedstawienie Pokłonu TYzech Króli. Na awersach i rewersach skrzydeł w dwóch kondygnacjach umieszczono rzeźbione figury świętych.

Na Warmii, w kościele parafialnymi p.w. św. Jakuba Starszego (pierwotnie być może TYzech Króli) w Kolnie Reszelskim znąjdował się ołtarz Trzech Króli. Być może z ołtarza tego pochodzi rzeźbiona scena Pokłonu Trzech Króli - pierwotnie część środkowa typtyku, powstała w początkach XVI w.³ Jak się przypuszcza, fundatorem ołtarza mógł być pleban reszelski Jakub Hartwich, kanonik kapituły warmińskiej w latach 1497-1510, sekretarz i kantor biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrodego.

Za przejaw kultu mogą także uchodzić przedstawienia umieszczane w centralnych częściach nastaw ołtarzowych, niezależnie od wezwania kościoła, z którego pochodzą. Nie zawsze znamy tytuły ołtarza, ale przedstawienie Pokłonu TYzech Króli w szafie może oznaczać, że ołtarz był poświęcony właśnie tym świętym.

W Muzeum Narodowym we Wrocławiu znajduje się tryptyk Pokłonu Trzech Króli, datowany na około 1510 r. Pochodzi on z kościoła filialnego w Wojanowie. Rzeźbiona scena Pokłonu umieszczona została w szafie tryptyku. Na awersach i rewersach skrzydeł oraz w zwieńczeniu przedstawiono sceny z cyklu maryjnego. Można więc uznać, że tryptyk ten, jak zresztą wskazuje wezwanie kościoła -Wniebowzięcia NMP, poświęcony był Matce Boskiej, a scena Pokłonu została wybrana w celu ukazania Marii-Ekle:g’i. Anna Ziomecka dostrzegła w scenie Pokłonu związki z poliptykiem mariackim w Krakowie⁴. Rzeźbione przedstawienie Pokłonu TYzech Króli w szafie tryptyku znajduje się również w kościele parafialnym p.w. Podwyższenia Krzyża Sw. w Korzeńsku. Tryptyk ten datowany jest na ostatnią dekadę XV w. N a awersach wyobrażono św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelistę, na rewersach Zwiastowanie. Niektórzy badacze wysunęli hipotezę, że mógł to być pierwotnie ołtarz boczny⁴’. Kolejny przykład pochodzi z Pomorza Wschodniego. W Elblągu, w kościele parafialnym p.w. św. Mikołaja znąjduje się ołtarz Trzech Króli, pochodzący' również z około 1510 r. W szafie ukazano Pokłon Trzech Króli, zaś na awersach skrzydeł postaci różnych świętych.

Można się spodziewać, że ława Trzech Króli w Dworze Artusa w Gdańsku zadbała o przedstawienie swoich patronów, tym bardziej że inne ławy posiadały' rzeźbione wyobrażenia świętych opiekunów - Rąjnolda i Krzysztofa. Niestety nie mamy na to żadnych dowodów. Ławę Trzech Króli w 1568 r. ozdobiono malowidłami przedstawiąjącymi personifikacje cnót oraz scenami ze Starego Testamentu^{5 6}. Być może obecny wygląd ławy związany'jest z wpływami Reformacji.

W niektórych zabytkach przedstawiono kilka scen związanych z Trzema Królami, nie tylko scenę Pokłonu. Jest kwestią otwartą, czy taki rozbudowany’ program ikonograficzny można zaliczyć do form kultu. Z pewnością świadczy on o recepcji wątku Mędrców oraz jego popularności. W malarstwie tablicowym przykładem może być tryptyk św. św. Szymona i Judy, pierwotnie znąjdujący się w Kościele Mariackim w Gdańsku. Powstał on w’ latach 1485-1490, prawdopodobnie z fundagi cechu kuśnierzy. Co ciekawe, w niektórych pracach określany był jako ołtarz Trzech Króli⁷. W ośmiu kwaterach na skrzydłach znąjdąją się cztery przedstawienia z cyklu maryjnego (awersy), dwa epizody z żywotu św. św. Szymona i Judy Tadeusza oraz Pokłon Trzech Króli i Sen Trzech Króli (w tle Ucieczka do Egiptu) (rewersy). Adam Labuda wykazał, że źródłem literackim scen hagiograficznych Szymona i Judy była Zioła Legenda Jakuba de Uoragine⁸. Dwie sceny na rewersach, związane z Trzema Królami, można tłumaczyć w dwojaki sposób. Mogło to być nawiązanie do cyklu maryjnego przedstawionego na awersach albo - co bardziej prawdopodobne - wyraz szczególnej czci, jaką darzono Trzech Króli. Temat Snu Trzech Króli jest rzadkością wsztuceeuropejskiej, tym bardziej prawdopodobna wydąje się taka interpretacja przedstawienia. Na marginesie w’arto przypomnieć, że Szymon i Juda Tadeusz działali w Mezopotamii, tam też ponieśli śmierć.

Ciekawym przykładem wzbogacenia treści ikonograficznych Pokłonu Trzech Króli jest tzw. dyptyk Winterfeldów, powstały w końcu XV w., być może z fundacji tęj patryąjuszowskiej rodziny gdańskiej. Dyptyk ten, dziś zaginiony, znamy tylko z opisu. Na skrzydle nieruchomym przedstawiono Zdjęcie z krzyża, na awersie skrzydła ruchomego Pokłon TYzech Króli, zaś na rewersie tego skrzydła

1

   Por. A. Ziomecka, Śląskie retabula szafowe w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku, „Roczniki Sztuki SIąskięj” 10 (1976), nr kat. 33; G. Jurkowlaniec, Chrystus Umęczony..., nr kat. 69.

2

   Wezwanie niepotwierdzone. Obecnie tryptyk znajduje się w kaplicy Kurii Biskupiej przy pl. Kated

3

ralnym we Wrocławiu. Por. A. Ziomecka, Śląskie retabula szafowe..., nr kat. 96.

4

Obecnie w Kurii Biskupiąj w Olsztynie. Opisała to przedstawienie: K. Wróblewska, Pokion TYzech Króli - płaskorzeźba z Kolna Reszelskiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1966, nr 4, s. 513-524.

⁴⁶ A. Ziomecka, Śląskie retabula szafowe..., nr kat. 125.

5

   KZSP, s.n., t. IV: Wcj. wrocławskie, z. 3: Milicz, Żmigród, Twardogóra i okolice, oprać. J. Wrabiec, Warszawa 1997, s. 41, fig. 157; A. Ziomecka, Śląskie retabula szafowe..., nr kat. 40.

6

   Por. J. Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, 1.13, cz. 1: Pomorze, Warszawa 1992, s. 386.

7

   Por. T. Hirsch, Die Oberpfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmdlem und ihren Beziehungen zum kircMichen Leben Danzig, 1.1-2, Danzig 1843-1847,1.1, s. 456-457; Gregorius FYisch w końcu XVII wieku odnotował ołtarz kuśnierzy, z wyobrażeniem Pokłonu TYzech Króli -por. G. FYisch, Der Sankt Marien Pfarrkirchen in Dantzig inwendige Abriss, wyd. K. Cieślak, Gdańsk 1999 (Bibliotheca Historica Gedanensis, vol. 1), s. 116.

8

   Por. A. S. Labuda, Malarstwo tablicowe w Gdańsku w 2 połowie XV wieku, Warszawa 1979, 1151-155, 210 n., ił. 172, 173.