DSCF2538

198 Kult Trzech Króli

tyki może być epitafium Baltazara, Polikseny i Kaspra von Piickler z kościoła filialnego w Szydłowcu kolo Niemodlina (powstałe około 1615 r. )¹. Zostało ufundowane przez Hansa von Piickler dla dziadka i rodziców, pierwotnie znąjdowało się ono w kościele parafialnym w Kujawach kolo Krapkowic. Przedstawia klęczące postaci z dłońmi wzniesionymi w geście adoracji, umieszczone w obramieniach z nadbudówkami. W epitafium Baltazara von Stosch Młodszego (zm. 1600 r.) w Czerninie przedstawiono wątek pasyjny z uwydatnieniem sceny Ukrzyżowania². Odmienny przypadek to epitafium z Lubinia. W kościele parafialnym p.w. Nąjświętszej Marii Panny zachowało się ozdobione sceną Pokłonu Trzech Króli epitafium Albrechta Wirtha, zmarłego w 1612 r. oraz jego żony Małgorzaty³. Nie udało się uchwycić charakteru zależności pomiędzy osobą fundatora a tematem ikonograficznym fundowanego dzieła.

Interesujące wydąją się przedstawienia Pokłonu Trzech Króli na ścianach budynków świeckich. Dwa przypadki są szczególnie godne uwagi ze względu na bezpośredni związek tematu ikonograficznego z właścicielem budynku. Pierwsze pochodzi ze Starej Warszawy. W sieni kamienicy położonej po wschodniej stronie Rynku (dzisięjsza tzw. kamienica Winklerowska) zachowały się malowidła przed-stawiąjące Oblicza Chrystusa adorowane przez dwa anioły i Hołd Trzech Króli, pochodzące z pierwszej połowy XVI w.⁴ W tym okresie kamienica ta należała do ławnika i rąjcy Starej Warszawy - Baltazara Gize. Prawdopodobnie w ten sposób ów patrycjusz warszawski pragnął uczcić swojego patrona. Kolejne przedstawienie dotyczy kamienicy w Chełmnie, położonej w narożniku rynku⁵. Na elewacji budynku znąjdują się renesansowe fragmenty rzeźbiarskie, pochodzące być może z dwóch portali, w tym również półkolisty tympanon z płaskorzeźbą Pokłonu lYzech Króli. Dom ten, przebudowany w 1570 r., należał w tym czasie do Melchiora pywińskiego, który zapewne w doborze programu ikonograficznego dekoracji rzeźbiarskiej fasady budynku kierował się podobnymi motywami co Baltazar Gize w Warszawie.

W tym miejscu warto pokusić się o krótkie podsumowanie. Temat Pokłonu Mędrców - Trzech Króli został zaadaptowany w sztuce polskiej dość wcześnie, bo wXII w. Od drugiej połowy XIV w. wątek ten zyskuje na popularności, lecz w znakomitej większości przypadków pojawiał się w ramach cyklu maryjnego lub chrystologicznego. W malarstwie ściennym temat Pokłonu Trzech Króli przedstawiano nieraz obok św. Jerzego walczącego ze smokiem oraz ze scenami

Sądu Ostatecznego. Niezwykle rzadko, nawet w przypadku ołtarzy poświęconych Trzem Królom, można odnaleźć sceny poboczne, jak Sen Trzech Króli.

W późnym średniowieczu w sztuce polskiąj dominował jeden typ przedstawienia Pokłonu Trzech Króli. Pierwszy, najstarszy król, z odsłoniętą głową, klęcząc, składał dar Dzieciątku, dwaj pozostali ukazywani byli w pozycji stojącą), w oczekiwaniu na złożenie darów. Tylko wyjątkowo pojawiąją się bez koron, jak na przykład w poliptyku grudziądzkim z końca XIV w.⁶

Sceny Pokłonu Trzech Króli mogły świadczyć o kulcie świętych, mogły też służyć ukazaniu przepychu świata rycerskiego. Widać to wyraźnie w malowidłach ściennych powstałych w kręgu Mistrza Brzeskich Pokłonów TYzech Króli, dzialąjącego na zlecenie księcia legnickiego Ludwika II. Pbdobne zadanie spełniały przedstawienia w państwie krzyżackim. Sceny Pokłonu umieszczone obok sceny walki św. Jerzego ze smokiem, jak w izbie mieszkalnej na zamku w Loch-stedt (ok. 1390 r), świadczyć miały o rycerskim charakterze zakonu oraz jego zadaniu misyjnym⁷. Co ciekawe, nie ma śladów kultu liturgicznego Trzech Króli w zakonie krzyżackim⁸. Być może przedstawienia ikonograficzne świadczą

0    kulcie indywidualnym praktykowanym przez poszczególne osoby - zakonników, przybyłych być może z terenów Nadrenii. W Królestwie Polskim odnaleźć można także świeckie aspekty sceny Pokłonu Trzech Króli, zwłaszcza w kiypto-portretach, w których ukazywano władców.

Przejawami kultu były niewątpliwie epitafia i przedstawienia na budynkach świeckich. Również w tych przypadkach ukazywano tylko scenę Hołdu. Fundator zazwyczaj nosił jedno z imion Trzech Króli. Kryterium wyboru sceny była zapewne wiara fundatora w⁷ szczególne wstawiennictwo jego patrona.

Większość zabytków potwierdzą) ąęych istnienie kultu Trzech Króli pochodzi | ziem położonych w bezpośrednim sąsiedztwie Królestwa Polskiego - Śląska

1    Pomorza. Na tych terenach odnajdujemy przykłady związków między wezwaniem kościoła a przedstawieniem w ołtarzu głównym. Z reguły jednak nie można wykazać takiej zależności. Należy pamiętać, że kościoły o wezwaniu Trzech Króli były nieliczne, a ich pierwotne wyposażenie często się nie zachowało.

1

   Por. J. Harasimowicz, Mors janua vitae. Śląskie epitafia i nagrobki wieku reformaąji, Wrocław 1992 (ActaUniversitatisWratislaviensisNo. 1098), s. 71; T. Chrzanowski, Rzeźba lat 1560-1650 na Śląsku Opolskim, Warszawa 1974, s. 82-83.

2

   Por. J. Harasimowicz, Mors janua vitae..., s. 105, ii. 52.

3

   Por. B. Steinbom, Lubin, Wrocław 1969 (Śląsk w zabytkach sztuki, pod red. T. Broniewskiego i M. Zlata), s. 120, fig. 58.

4

Por. KZSP, s.n., t. XI: Miasto Warszawa, cz. 1, Stare Miasto, pod red. J. Z. Łozińskiego, A. Rottermuuda, Warszawa 1993, s. 269, fig. 491.

5

   Por. KZSP, t. XI: Woj. bydgoskie, z. 4: Dawny powiat chełmiński, opr. T. Mroczko, Warszawa 1976, s. 80, ił. 313.

6

   Adam S. Labuda twierdzi, że motyw ten zaczerpnięto z malarstwa czeskiego, por. A. S. Labuda, Malarstwo tablicowe państwa krzyżackiego drugiej połowy XIV wieku, [w:] J. Domaslowski, A. Kariowska-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa --Poznań 1990 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk o Sztuce. Prace Komiąji Historii Sztuki. Tom XVII), s. 78.

7

   J. Domaslowski, Malarstwo monumentalne, [w:] J. Domaslowski, A. Kariowska-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie..., s. 31. Por również: J. Domaslowski, Uwagi o programach ideowych i systemach dekoracyjnych gotyckich malowideł ściennych w budowlach świeckich na terenie Prus Krzyżackich i Królewskich, (w.-] Sztuka póbrzeża Bałtyku, Warszawa 1978, s. 155; tenże, Die gotische Malerei im Dienste des Deutschen Ordens, [w:] Die Rolle der Ritterorden in der mittelaJierlichen Kultur, Toruń 1985, s. 171-173.

8

   Por. H. Piwoński, Kult świętych w zabytkach liturgicznych Krzyżaków w Polsce, ABMK 47 (1983), s. 313-362.