DSCN0073 (2)

» Tadeusz Bujnickt

jjB S¹™ się czynnikiem „infekcji" w wiejskim organizmie społecznym, sama będąc produktem niestabilności wywołanej zmianami socjalnymi (uwłaszczenie) i kataklizmami politycznymi (powstanie).

Przedstawiane główne postaci. Orzeszkowa wyraźnie określa i różnicuje ich położenie socjalne: wyrobnicą folwarczną jest Krystyna — bohaterka Nizin; do warstwy zamożnych chłopów należy rodzina Dziurdziów, a Pietrasia jako zona kowala, także należy do bogatszej części społeczności Suchej Doimy. Rybakiem jest natomiast Paweł Kobycki w Chamie, korzy-Mj|cy z „darów przyrody Sposób kreowania postaci chłopów białoru-skich pozostałe więc w ścisłym związku z wyznaczoną im w powieściach rolą, społeczną. poziomem wiedzy o świecie, zasadami moralnymi oraz im przestrzenią Na tych podstawach wspiera się ich wspólnota. Wyr¹ j ją ich nazwiska i imiona, mowa, stopień związku z folklorem órazEmraB tmhniT (gospodarz, parobek wiejski, kowal, znachorka, rybami Stosując tradycyjny w polskiej pozytywistycznej powieści binarny paffimt na pokrzywdzonych i krzywdzicieli, różnicuje nie tylko status so-cjalm oprawców" nieszczęść, lecz także charakter motywacji. Nie tylko BKag materialnych korzyści miejskich „mikrobów", lecz także ciemnota,

> łatwowierność, panujące w wiejskim środowisku, są przesłankami klęsk.

Orzeszkowa wyposażając swoich chłopskich bohaterów w zewnętrz-^HgaMMnty' fizyczne, dopełnia je „portretami" mentalnymi i psychologicznymi. Na pierwszym planie autorka umieściła trzy sylwetki kobiece: Krystyny w Nemach, Pietrusi (Dńurdńawie), Franki (Cham). Dominujące (■nemie kreacji kobiecych w tym cyklu powieściowym nie jest przypadkowe. Pomijając stałą skłonność Orzeszkowej-pozytywistki do ekspono-Mń „kwestii kobiecej", należy podkreślić, iż losy powieściowych boha-Hwijfodatkowo uwydatniają pograniczność nadniemeńskiej przestrzeni. Jfatćmmo przez ich uzależnienie od tradycyjnych, spetryfikowatnych wzor-/.cóSizachowań i lokalnych obyczajów, jak i przez „odmienność" na tle wiejskiej. W „świecie" kobiecych postaci różnicują się spo-^^Bfole. Od ról rodzinnych i macierzyńskich (Krystyna, Ulana), po-strażniczek" ładu obyczajowego i etycznego (Awdocia) oraz ^JgwBtycznej, mitycznej pamięci (Aksana), do ról,zawodowych": zna-KraHlekarek wiejskich (Pietrasia). W świadomości wiejskich kobiet utrwala się magiczny obraz rzeczywistości oraz konieczność pra>|Bgania magicznych reguł:

podobnei mądrości życiowej istniał w Suchej Dolinie (... 1 od dzidów ² tutej5zydi niewiast w dniach rozdzielających Narodzenie Pańskie ze za nic w świecie nie pokręciłaby ani razu wrzecionem, boby przez

to na wiosnę wszelkie ptastwo domowe z zawrotu głów pozdychało; żadna w dzień Podwyższenia Krzyża Świętego nie chodziła do lasu po grzyby i jagody, boby przez to wszelkie robactwo i gady las zamieszkujące na chatę swą nawiodła; żadna przy żęciu zboża nie upuszczała z pilnej uwagi tego, aby przypadkiem nie ściąć sierpem kłosów w pewien sposób związanych lub złamanych, bo związuje je zwykle lub załamuje tak ręka nieżyczliwa na nieszczęście tej, która je zeżnie. I wiele, wiele podobnych wskazówek i wiadomości od dzidów pradzidów posiadała ludność Suchej Doliny [... ]^/1.

Porządku wiejskiego świata i jego „praw" strzegą zatem głównie kobiety. Są również dysponentkami „wiedzy" wywodzącej się z folkloru. Może jednak być także dla nich nieszczęściem. Bohaterka Dziurdziów Pietrasia pozycją społeczną i obyczajem należy do wiejskiego świata. Jest postacią pełną sił witalnych i radości życia. Jednak — paradoksalnie — do jej śmierci przyczynia się „spotęgowana" obecność w ludowym folklorze, zwłaszcza zaś — umiejętności znachorskie. „Wywołana" na rozstaje dróg przez guślarski obrządek, oskarżona o „czortouską" moc, zostaje zamordowana jako szkodząca wsi wiedźma.

Wśród powieściowych postaci szczególnie mocno wyodrębnia się Paweł Kobycki. Charakteryzując go, Michał Głowiński podkreśla, iż świat Kobyckiego jest stabilny, uporządkowany, niezmienny i oczywisty⁷². Jego postępowanie wyznacza rytm przyrody i ewangeliczne wskazania; odosobnienie i samotniczy tryb życia kształtują moralność i religijność. Taka koncepcja postaci — roussowska czy renanowska⁷³ — nadaje mu w obrębie pogranicznego świata wyjątkową pozycję. Kreuje go na postać „apostoła" swoiście panteistycznej religii, synkretycznie łączonej ze składnikami chrześcijańskimi. Jego kontakt z Bogiem jest właściwie kontaktem z ubóstwioną przyrodą. Z niej wypływa naturalne „boże prawo".

Granice między przedstawianymi w powieściach „światami" wyznacza także obyczaj erotyczny, odmienny dla każdego środowiska. Inna jest miłość chłopska, inna „pańska", inna wreszcie wykształcona na grancie miejskim erotyka. Wątki i motywy miłosne, przekształcające się albo w konwencjonalne struktury romansu, „uwiedzenia" (przy nierówności stanowej), albo w historie fascynacji erotycznej (jak w Chamie), są traktowane w obu środowiskach (wiejskim i miejskim) przeciwstawnie; inaczej w środowisku chłopskim, kierującym się surowym tradycyjnym obyczajem i prawem (zwłaszcza rodzinnym), inaczej w amoralnym środowisku miejskim (Kaprowski, Franka). O ile jednak w Nizinach i Dziurdziach motywy erotyczne są zazwyczaj przedstawiane w przedakcji i opisywane ^{2 1}

1

² M. Głowiński, Cham czyli Pani Bcroary... , s. 130.

⁷³ G. Borkowska, Wstęp do E. Orzeszkowa, Cham, s. 16—17.

2

⁷¹ Tejże, Dziitrdziowic, s. 292—293.