DSCN0075 (2)

M Tadeusz Bu/mcki

W iruiym, patologicznym zniekształceniu, pojawia się nierzeczywisty obraz miejskiego lepszego świata w świadomości Franki Chomcówiw, We wnikliwym szkicu Michał Głowiński określił postawę bohaterki ja* ko — „bowaryzm"^Hl. Jej wyobcowanie, przeświadczenie o przynależności do Iwyższeji klasy, łączy się z wybujałym erotyzmem. Pełna niechęci do „chamów" „wychowanica wysokich murów miejskich"⁸², jest obciążona psychiczną chorobą, której zarodki wyniosła z dawnego trybu żyda:

Choroba, której siJne juz zadatki z niezdrowo spędzonego dzieciństwa, z młodości dtnji burzliwej ta z sok) przyniosła f...) rozwinęła się teraz i szybko wzrastała. Była ■ jedna z tych dziwnych tajemniczych chorób, których nasiona przynoszą już z sobą na które w atmosferze spokojnej i czystej znikać niekiedy mogą, ale Md burz tragicznych albo błotnistych wyziewów życia wydają owoc zatruwający mó^g i wolę

Dnlilnmjn kulturowe i etniczne pogranicze w trzech powieściach, autorka za każdym razem prezentowała je nieco inaczej. Zasadniczo — Hm silnej presji poznawczej — nie są to literackie dokumenty mające „ocalać od zapomnienia" dziewiętnastowieczną i egzotyczną wieś biało-ruską. Mimo iż „mała ojczyzna" mieśd się w obrębie wyraźnie ograni-dMMgo terytorium, odgrodzonego od reszty świata i przy całej pieczo-ItRritości w prezentowaniu realiów, sumiennej rekonstrukcji mentalność chłopskich bohaterów oraz ich obyczaju, folkloru i języka, Orzeszkowa uniwersalizuje obraz pogranicza. Ocena pogranicznej rzeczywistość jest odtworzeniem pozytywistycznego repertuaru, ile próbą wydobycia wartości prymarnych kontaktu człowieka z nieskażoną cywiliza-; cją naturą; próbą rozpoznania mocnych i słabych stron folklorystycznej kultury i ludowej moralności.

W tak uformowanym powieściowym „rezerwacie", o etniczno-etno-MJfOtBcznych wyznacznikach, muszą się pojawiać zewnętrzne zagrożenia, niezrozumiale i wrogie dla mieszkańców pogranicza. Ściślej — zarówno wywołujące obronne agresje. Najdotkliwiej zagrożenia, poja-^^EBrcRji z zewnątrz odczuwa zbiorowość najsłabsza, nieprzygotowana ^^^HHRfócji z nowoczesną cywilizacją miasta. Pograniczność w powie-^^^^Hteszkowej jawi się więc na styku światów: zewnętrznego — dy-otwartego i niebezpiecznego i świata „zagubionego" w cza-

M. Bfowiński, Cham czyli Pani Bovary..s. 136.

^^Hpeszkowa, Cham, s. 86. „... Jak królowa miedzy pastuchami, tak ja między Czasem mnie się zdaje, że na komedii jestem albo sama komedie Nolcsemny lud!. No, bydło! Przed każdym z miasta, choćby i najgłupszym, Świn* im tylkobaść!" (s. 97).

* M.,

sie przeszłym, konserwującego dawny obyczaj i normy jako bezwzględnie obowiązujące. Przenikanie się obu przestrzeni nieustannie tworzy potencjalne niebezpieczeństwo dla chłopskich bohaterów. Orzeszkowa, kreując postaci bezpośrednich sprawców krzywd, wskazała zarazem niezwykle istotny punkt odniesienia: stosunki panujące na „ziemiach zabranych". Ekspansja rosyjska, wy narad awiająca i ograniczająca inne niż rosyjska narodowości, represyjny system sądowy, groźba katorgi, bezwzględność wojskowego poboru, to są właściwe zagrożenia, których istnienie w powieściach podskórnie się odczuwa. Zaborcza władza działa w powieściach jak „niewidzialna" a wszechmocna ręka, abstrakcyjne i niezrozumiałe „obce" prawo. I dlatego wieś białoruską odgradzają od „świata" dwa koncentryczne „pierścienie": zewnętrzny kordon władzy rosyjskiego Imperium oraz obca klasowo kultura miejska i szlachecka. Są to główne linie demarkacyjne przedstawianej rzeczywistości. Pogranicze Orzeszkowej nie ma zatem charakteru „pomostowego" i otwartego na zewnętrzny „dialog"⁸⁴, lecz zamyka się we własnej zamkniętej przed ingerencją zewnętrzną strukturze. Przełamanie tej „granicy" kultur na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, to zdaniem pisarki główne zadanie nie tylko ideologiczne, lecz i narodowe.

84

S. Uliasz, Kresy jako przestrzeń kulturowa, s. 139-140.