DSCN0917 (3)

64 JM

Podobnym uproszczeniom uległa wyobraźnia erotyczna. W późni*! szych utworach próżno szukać wielokształtnych pejzaży wewnętą I nych, które odsłaniały pociągający i groźny świat kobiety tPaf% I Strygu, Meduza. Wyspa Gorgon). Dwuznaczne spotkania, rozstanu k reacje postaci ukochanej i erotyczne zbrodnie - wszystko to u stępi, I je refleksji nad przyczynami nieszczęśliwej miłości. Wyraźnej retory I cc wypowiedzi towarzyszą apostrofy do Lucyfera jako... nadprzyn I dzonego opiekuna (zob. Krwawy śnieg).

Miłość jako siła kosmiczna to jeden z najczęstszych tematów spot ki. Ale przeżycie miłosne, ukazane poza sytuacją intymną, w perspel F tywie historiozoficznej, może łatwo przemienić się w banał. Dowodjl tego poemat Miłości i melancholii świątynia, którego bohater, wieci I nv Don Juan, zdobywa wszystkie słynne na przestrzeni dziejówkuf chanki. (Erudycja zamienia się w enumerację, wyliczankę, utwór na | wiera „słownik" postaci wielkich miłośnic.) Wreszcie, znużony swymi nienasyceniem, spotyka Beatrycze, przewodniczkę-zbawicielkę, któ-K ra godzi go z Bogiem. Utwór znakomicie dokumentuje konflikt mię-F <lzv dwoma typami miłości - „wszeteczną” i „niebiańską” - ale istot*| ny temat epoki zamyka w mitycznym schemacie.

Hłabość powyższych utworów nie wskazuje jednak na regres twórczy (przynajmniej w drugim okresie. 1905—1913), lecz na przemieli rżenie inwencji pisarza. Na tle bogatych i nowatorskich dra ma tri i powieści wiersz lub poemat stawał się formą bardziej przypadkową, użyteczną dla przekazu wyraźnie określonych poglądów. Najwat niojsze cechy poetyckońei - wizyjność, wieloznaczność, transformacje symboli i mitów - zostały przeszczepione w tkankę dramatów i powieści.

Ale i po roku 1905 pojawiają się odrębne, większe utwory poetyckie. które można uznać za wyzwanie dla przyzwyczajeń ówczesnego odbiorcy, Wskazują one na nie wyczerpane możliwości poety.

Przykładem może być poemat Jan z Lcjdy, jedna z najbardziej krańcowych, radykalnych wersji totalnego buntu, niezgody na jakikol wiek porządek. Seria monologów niezwykle sugestywnie - w zmian nej rytmice krótkich wersów - oddaje nerwowość, napięcie i jednocz*! nu' obsesyjną monotonię przeżyć osaczonego buntownika -szaleńcu Poemat, w którym kontestacja religijna łączy się z przekroczeniom wszelkich norm obyczajowości erotycznej, otwiera możliwość różnorodnych interpretacji, na przykład metnfizyczno-raligijnej (bunt szu tana Antychrysta, tworzenie antyreligii), nawiązującej do młodopol-

VI OD KAUKAZU DO ULTIMA THULt

flkich wzorów miłości (konflikt chuci i etosu), psychoanalitycznej (rewolucja represjonowanych instynktów przynosi chwilowe zwycięstwo „zasady przyjemności” nad „zasadą rzeczywistości”, sugestywna ekspresja szaleństwo odsłania skrywane pragnienia autora), czy też religioznawczej (orgia jako droga powrotu do pierwotnego, amoralnego tacrum).

Inne przeżycia, inne doświadczenia zdaje się zapowiadać cykl wierszy napisany na krótko przed pierwszą wojną, Ultima Thule. Nie powinny zmylić typowe dla epoki idealizacje, mitologiczne aluzje. Poza łatwo czytelnym szyfrem można dostrzec konkretną sytuację, pełną seksualnych fascynacji. Na dalszy plan schodzą wieczne, nie rozwiązane antynomie istnienia. Poeta usiłuje uwiecznić indywidualne, osobiste doznanie, które nadaje życiu niepowtarzalny koloryt, zaś nie utrwalone w dziele sztuki, ginie w chaosie codzienności.¹⁰⁴

"D 7,oh uwagi o różnicy między epifanią romantyczną a nowoczesną w: R. Nycz, „Iftmimtir iHwmżołn«go"i« literaturze nowoczesnej (Wybrane zagadnienia), „Ruch Utorneki" 1907, z. a.