DSCN1808 (6)

i natychmiast wybiegła i rzuciła mu się na szyję i rzekła: — Teraz wiem, że: tern zwać jej Niepokalaną⁰⁷. Św. Tomasz twierdził ponadto, że, skoro Matka wielce mi pobłogosławił: Oto bowiem ja, wdowa, już nie jestem wdową, oto Boża została tak, jak wszyscy ludzie, odkupiona przez Chrystusa, musiała być

obciążona grzechem: „Gdyby nie została poczęta z grzechem pierworodnym, nie potrzebowałaby być odkupioną przez Chrystusa, a wtedy Chrystus nie byłby powszechnym Odkupicielem ludzi, co byłoby niezgodne z Jego godnością, więc należy uznać, że została poczęta z grzechem pierworodnym"⁸⁸.

Jednak inspirowana apokryficznymi tekstami sztuka, traktująca poczęcie ^! Maryi jako zdarzenie cudowne i niezwykłe, znalazła odpowiednią formułę dla jego zilustrowania. Spotkanie św. Anny i Joachima przy Złotej Bramie ukazuje moment poczęcia Matki Bożej nie w sposób naturalny — ex coitu, lecz w sposób nadprzyrodzony — ex osculo — z pocałunku⁸⁸. W XI wieku scena ta była uważana tylko za odpowiednik wydarzenia historycznego — początku życia Maryi¹⁰⁰. W późnym średniowieczu, wraz ze wzrostem zainteresowania kwestią jej wolności od grzechu pierworodnego, zaczęła być symbolicznym przedstawieniem Niepokalanego Poczęcia¹⁰¹. Czasem, dla podkreślenia jego cudowności, nad postaciami Anny i Joachima pojawiał się anioł, zbliżający do siebie ich głowy¹⁰⁸. Brama, przy której spotkali się rodzice Maryi, stała się

⁸⁸ Obrycki, op. cit., s. 215.

⁸⁴ Ibid., s. 243 - 244.

^8>Lafontaine-Dosogne, op. cit., s. 31.

⁸⁸ Reau, op. cit., s. 76 - 77.

⁰⁷ Ibid.,- Domański, op. cit., s. 213.

⁸⁸ Cyt. za: Domański, op. cit., s. 215.

⁸⁸ R e a u, op. cit., s. 79; K r u s z e 1 n i c k a, op. cit., s. 56.

⁷⁸⁸ Ibid.

⁸⁰¹ Ibid.; R 6 a u, op. cli., s. 159.

¹⁰⁸ Beissel, op. cit., s. 246; Trens, op. cit., s; 119; R ó a u, op. cit., s. 79; Kru-

miało ono rangę drugorzędną; powstało później od innych świąt maryjny^ Narodzin i Prezentacji¹⁰.

Na Zachodzie święto Poczęcia znano również dość wcześnie; świaj o tym marmurowy kalendarz z Neapolu (IX w.) i angielskie dokumenty | wieku⁸¹. W XII stuleciu obchodzono je we Francji, Belgii i Hiszpan a w 1330 r. wprowadziła je, wprawdzie nieoficjalnie, Kuria Rzymska, ustala datę na 8 grudnia⁸⁸ . Zostało następnie zatwierdzone przez papieża-francią nina Sykstusa IV w 1476 r. bullą Cum praeexcelsa, a na cały Kościół Zacho rozciągnął je Paweł V w 1568 roku⁸⁴. W Polsce święto Conceptio Mariae va wadził w diecezji krakowskiej biskup Jan Korbita w 1390 r., a synod wiej sko-kaliski w 1420 uznał je za obowiązujące w całym kraju⁸⁸. Wyprzedził t samym o ponad sto lat decyzję papieską i być może to właśnie tłumaczy R ki rozwój kultu Niepokalanego Poczęcia na naszych ziemiach i niezwykłą, pulamość tego tematu w sztukach plastycznych.

Spotkanie przy Złotej Bramie jest jedną ze scen narracyjnego cyklu | ciństwa Matki Bożej, mającego swoją genezę, podobnie jak święto Począ w Bizancjum. Najstarszy cykl fresków maryjnych, datowany na IX—| znajduje się w kaplicy św. Joachima i Anny w dolinie Kizil Cukur w Kj docji⁸⁸. Z końca X w., z Menologium Bazylego II, pochodzi najstarsza znana matura, przedstawiająca Spotkanie, której towarzyszą kompozycje poświęci Narodzinom i Wstąpieniu Maryi do świątyni⁸⁷.

Temat Spotkania Joachima i Anny jest pochodzenia apokryficznej W sztuce wschodniej inspirował go fragment Protoewangelii Jakuba, mówij o poczęciu, narodzinach i życiu NMP, powstałej prawdopodobnie w 2| II w.:⁸⁸

„I stanęła Anna koło bramy i ujrzała Joachima wchodzącego ze swymi stał

bezdzietna, poczęłam w łonie." (Protoewangelia Jakuba IV,4).^8#

Ten apokryf był jednak prawie nie znany za Zachodzie; jego jezuickie, cińskie tłumaczenie wydancr dopiero w 1552 r., a tekst grecki — w 156 Natomiast w średniowieczu rozpowszechniony był inny — Ewangelia Pseu -Mateusza, łacińska przeróbka Protoewangelii Jakuba, powstała najwcześi w VI wieku⁸⁸. Opisuje ona Spotkanie Joachima i Anny bardzo podobnie:

⁸⁰Lafontaine-Dosogne, op. cit., s. 25, 30, 83.

⁸¹ Domański, op. cit., s. 207,- B u x a k o w s k i, op. cit., s. 112.

⁸⁸ D o m I ń | k i, op. cit., s. 207.

⁸⁸ Ibid., s. 218.

⁸⁴ Ibid., s. 218-219.

⁸⁸ Ibid., s. 207.

^MLafontaine-Dosogne, op. cit., s. 37, il. 13-17.

⁸⁷    Ibid., s. 47.

⁸ Rśau, op. cit., s. 155; Fournśe, op. cit., szp. 338,- Kruszelnicka, cit., s. 56; Tr e n s, op. cit., s. 119.

⁸⁸    M. Starowieyski, ProtewangeHa Jakuba, w: Tenże (red.), Apokryiy S» go Testamentu, t. 1. Ewangelie Apokryticzne, Lublin 1980, s. 177.

⁸⁰    Ibid., s. 176.

⁸¹    Ibid., s. 175.

⁸⁸ K. Obrycki, Ewangelia Pseudo-Mateusza, w: Apokryfy Nowego Testami¹ op. cit., s. 208 - 209; Starowieyski, op. cit., s. 179.

ukazał się Annie podczas modlitwy anioł Pański i rzekł jej: „Wyjdź do bramy zwanej Złotą i wybiegnij na spotkanie twego małżonka, gdyż dziś wróci on do -ciebie."'Ona zaś pośpiesznie podążyła ze służebnicami swymi i modląc się stanęła ;w. pobliżu owej bramy. Kiedy tak długo czekała i znużyła się wyczekiwaniem, podnosząc oczy zobaczyła Joachima kroczącego wśród swoich stad. A podbiegając . rzuęila mu się na szyję i dziękowała Bogu mówiąc: „Byłam wdową, a oto już nie jestem, byłam niepłodna, a oto już poczęłam". (Ewangelia Pseudo-Mateusza III,5).⁹³

Na kanwie Ewangelii Pseudo-Maleusza powstała w IX wieku Liber de Nati-vitałe Beatae Mariae, włączona następnie w XIII stuleciu przez Wincentego z Beauvais do Speculum łiisłoriale, a przez Jakuba de Voragine do Złotej Legendy⁰⁴, co przyczyniło się do dalszego spopularyzowania, także w plastyce, zawartych w niej treści.

Wszystkie te teksty podkreślały wiarę w cudowne poczęcie Maryi i stąd inspirowane nimi malowidła i rzeźby mogły wyrażać przy pomocy najprostszych środków ideę Niepokalanego Poczęcia. Było tak jednak tylko na Zachodzie. W Bizancjum sądzono, iż wyłącznie Chrystus mógł narodzić się bez grzechu pierworodnego, a narodzenie Maryi uważano za cudowne jedynie dlatego, że Bóg odwrócił bezpłodność od Anny i pozwolił począć dziecko małżonkom w starszym wieku⁰⁵. Także w Kościele katolickim argumentowano początkowo przeciwko wolności Matki Bożej od grzechu pierworodnego już w pierwszej chwili jej życia w łonie św. Anny. Św. Bernard z Clairvaux, Bonawentura, Albert Wielki oraz św. Tomasz z Akwinu podkreślali fakt, że Maryja została poczęta w akcie seksualnym, a związane z nfm w wyniku grzechu pierworodnego pożądanie powoduje przekazanie tego grzechu dziecku⁸⁸. Uważali oni, że Maryja była wprawdzie uświęcona przed swym narodzeniem, ale już po poczęciu; istniał więc moment, w którym podlegała grzechowi, nie można za-