DSCN6029

Ryc. 3. Środa Śląska. Prezbiterium kościoła Św. Andrzeja (ok. 1390) — plan. Skala ok. 1:400

nice przęseł w naturze nie jest odczuwana, z powodu opisanego już kopulastego ukształtowania sklepień.

Sieć żeber powtarza podziały dyktowane rytmem filarów, jednak wprowadzenie dwu krzyży w przęśle, w miejsce klasycznego skrzyżowania diagonali, osłabia wyrazistość tego rytmu przez zagęszczenie żeber, zaniechanie centralnego zwornika i przez takie dodatkowe akcenty, jak lunety i zworniki boczne. Ta cecha sieci żebrowej sprawia, iż gubią się w strefie sklepienia nieregularności rozstawienia filarów, które od razu dostrzega się patrząc na rzut poziomy i które byłyby równie wyraźne przy zastosowaniu jednego krzyża żeber diagonalnych w przęśle. Wprowadzenie do przęsła dwu krzyżów w miejsce jednego miało również i inną zaletę: pozwoliło na znaczne skrócenie żeber, a tym samym na niższe sklepienie. Dążenie do obniżenia sklepienia wiązało się natomiast z podjętym w ostatniej fazie przebudowy kościoła legnickiego przekształceniem dawnej budowli bazylikowej na pseudohalę*.

W roku 1388 zlecono budowniczemu Klausowi przebudowę części prezbiterialnej p||j romańskiej bazyliki w Środzie Śląskiej⁷. p całkowitym wyburzeniu pierwotnych murta wzniesiono od fundamentów nowe, obecnie §§ niejące prezbiterium wraz ze sklepieniami, które wobec tego należy datować na lata ok. 1390 Gruntowne przebudowy wnętrza korpusu kościoła w XVII w. i jego ściany zachodniej ^ w 1827 r.¹ nie łączyły się z żadnymi istotnymi zmianami w obrębie prezbiterium, jeśli nie liczyć zmiany wsporników, wzmocnienia korony murów zewnętrznych i renowacji maswerków².

Sklepienie prezbiterium kościoła średzkiego jest już typową siecią jednorodną, wolną od jakichkolwiek zależności od gotyckiego układu krzyżowo-żebrowego i konstrukcji „domikal-nej” (ryc. 3). Cztery przęsła nakrywa płytka kolebka z lunetami na osi okien; jej przekrój stanowi łuk ostry o niskiej strzałce. Żebra mają profil „gruszki”, wciętej u nasady wklęskami — identyczny jak w omówionym sklepieniu legnickim ^{3 4}. Pełny efekt późnogotyckiej sieci skle-piennej powstał tu nie tylko dzięki wprowadzeniu konstrukcji płytkiej kolebki na całej długości prezbiterium, ale również na skutek odrzucenia w układzie sieci — wykreślonej poza tym na tej samej zasadzie co w Legnicy — żeber gurtowych, znaczących podział na przęsła. W rezultacie tylko w rysunku rzutu poziomego zauważa się zdwojone krzyże każdego z przęseł, stanowiące podstawową figurę kompozycji; w naturze łączą się one płynnie w ciągłą i jednorodną sieć, w której żebra nie tyle działają dynamiką swych długich linii, ile neutralizują się wzajemnie licznymi skrzyżowaniami w układ zrównoważony i statyczny (ryc. 4).

W pierwszych latach XV w. dokonano przebudowy pochodzącego z XIII w. dominikańskiego kościoła Św. Trójcy w Krakowie; podwyższono przy tym i przesklepiono prezbiterium ^u.

Die mittelalterlichen Kunsłdenkmale der Stadt Kra-kau. Leipzig 1869, s. 113—>117; Leonard Lepszy — Stanisław Tomkowie z, Zabytki sztuki w Polsce. 1: Kraków. Kościół i klasztor OO. Dominikanów. Kraków 1824, s. 2—4; Józef Muczkowski, Kościół Św. Trójcy w Krakowie. „Rocznik Krakowski”, XX (1926), s. 49—50. — Feliks Kopera, Średniowieczna architektura kościoła i klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie. „Rocznik Krakowski”, XX, 1926, s. 70 — nie analizując sklepień datuje je ogólnikowo na wiek XIV. — Józef Jamroz, Architektura kościoła i klasztoru Dominikanów w Krakowie w XIII w., (w:] Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU, L (1949), s. 214 — sugeruje, nie podając jednak żadnych argumentów, powstanie tych sklepień w XVI w.; w swej ostatniej pracy — Średniowieczna architektura dominikańska

w Krakowie. „Rocznik Krakowski”, XLI (1970), s. 27_

28 — autor ten przyjmuje, ii prezbiterium zasklepiono w trakcie przebudowy kościoła w 1 poi. XV w. Tadeusz Dobrowolski. Sztuka Krakowa. Wyd. 2, Kraków 1959, s. 113 — przytacza sporne opinie o powstaniu sklepień w końcu XIV lub w ciągu XV w., nie zajmując stanówiska w tym sporze, Adam Bochnak,

Sklepień z luneta ciu P^rz< luk |?§| vyyrazn< minują¹ Wspier* ber daj ny i³*¹ z inny< dwu T»

oddziel

mi.

pienne

efekt

odmiei

nickiei

co

jący 1 jednol

się. | to żel ła da;

grzbi<

nie p^: ną

miznj

kich

nięty

staw<

konst

kolet

ostro

o że

wres

kich

Krak

wspi

na ^

Ogól

nie

w

gów

dobn

elem

chan w * i n^

Krak¹

War»

Adanr

Pil

pols*

lata '

11) P°

do

prze*

s«d ^c

1

F. Pfeiffer, o.c., s. 170—175; Hans Tin teino t, Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens. Kit-zingen 1961, s. 139.

2

⁷    Johann H e y n e, Urkundliche Geschichte der ktiniglichen Jmmediat-Stadt Neumarkt. Glogau 1845, S. 63.

⁸    Tadeusz Kozaczewski, środa Śląska. Wrocław 1965, s. 88.

⁸ Do reperacji korony murów i odnowienia maswerków odnosi się zapewne data 1891 wykuta na mas werku okna południowego.

3

   Pokryte dziś grubą warstwą farby wsporniki (stiukowe) w kształcie głów zdają się pochodzić z okresu odbudowy kościoła w drugiej połowie XVII w.

4

   Na ten czas datuje te sklepienia większość spośród badaczy, którzy dotąd wypowiadali się w tej kwestii. Przemawiają za takim datowaniem przekazy źródeł pisanych: wzmianka o pracach budowlanych w kościele w 1400 r. oraz wiadomość o fundacji sklepień prezbiterium przez Katarzynę z Melsztyńskich Białuazynę (zsn. 1406), żonę kasztelana krakowskiego Mikołaja z Michałowa — por.: August Essenwein,