DSCN6045 (Kopiowanie)

34 Rit>łoj(ia rtrpcty/nrium Ma karutyilatów na akmlrmt* mrdy*hw

W ułamkach sekundy powstała materia pod postacią różnych izotopów wodoru: protu. deutem i trylu' (ryc. 2-2). Gwałtownemu rozszerzaniu się przestrzeni od początku dziejów towarzyszył proces przeciwstawny: skupiania się materii w kosmicznej próżni. Siły wzajemnego przyciągania atomów wodoru powodowały powstanie obłoków tego gazu (zazwyczaj o średnicy przekraczającej miliardy miliardów kilometrów), które - znów dzięki siłom przyciągania poczynały coraz szybciej się kurczyć. Ogromna masa tych zapadających się w siebie obłoków powodowała powstanie w ich centrum tak wielkich ciśnień i temperatur (powyżej 15 000 000 K), że wyzwalało to procesy atomowe: syntezy atomów. Z dwóch atomów wodoru (konkretnie z dwóch atomów deuteru) powstawał atom helu (porównaj budowę atomów deuteru i helu na ryc. 2-2). Ów proces syntezy (wybuch olbrzymiej „bomby wodorowej”) wyzwalał tak niesłychanie wielkie ilości energii, że gazowa kula stawała się gwiazdą. Jednocześnie zaś owa tendencja do kurczenia się pod wpływem sił grawitacyjnych zostawała zahamowana przez przeciwdziałające siły atomowego wybuchu. Po wyczerpaniu zasobów wodoru atomowy ogień gasł. Tym samym znikała odśrodkowa siła promieniowania i proces kurczenia się gwiazdy rozpoczynał się od nowa, osiągając wyższe ciśnienie niż poprzednio i temperaturę rzędu 50 000 000 K. W tej temperaturze hel zaczyna się „palić”, to znaczy zachodzi jego synteza w węgiel, a także — okrężną drogą poprzez beryl, który się zaraz potem rozpada - powstaje tlen. W następstwie

wyzwolonego promieniowania atomowego proces kurczenia się gwiazdy zostawał zahamowany, aź do wyczerpania zapasów helu. Potem rozpoczynał się od nowa, wytwarzając temperaturę rzędu 100 000 000 K, potrzebną do syntezy węgla w cięższe pierwiastki: neon i sód, a także - okrężną drogą — magnez, glin, siarkę i wapń. W następnych etapach temperatura wewnętrzna gwiazdy osiągała 500 000 000 K. W tej temperaturze reakcje jądrowe stają się tak intensywne, że syntezy i rozpad coraz to nowych pierwiastków zachodzą nieustannie. Wreszcie - gdy masa gwiazdy była dostatecznie duża — jej centrum zapadało się w tzw. kolapsie grawitacyjnym, zaś reszta zostawała wyrzucona w Kosmos w potężnym wybuchu gwiazdy tzw. supernowej.

ftjCa

Ryc. 2-2. Schematy przedstawiające budowę atomów kilka pierwiastków chemicznych. W jądrze znajdują się protony |-» i neutrony (czarne kółka), zaś na orbitach elektrony (•). W pierwszym rzędzie trzy izotopy wodoru: prot, cftcuter i tryt on/ atom helu. Poczynając od drugiego rzędu liczbę protonów i neutrono* w jądrze oznaczono cyframi (dla większej przejrzystości rysunków* W drugim rzędzie od lewej: beryl, węgiel i tlen; w trzecim: neon. magnez: w czwartym: glin, siarka. U dołu wapń. Litery pod schemat*® oznaczają używane skróty nazw pierwiastka; skrót poprzedzają: Ikj** masowa (u góry skrótu) oznaczająca sumę protonów i neutronów w jąń* oraz liczba atomowa (u dołu) będąca kolejną liczbą porządkową pierw a zarazem równa liczbie protonów w jądrze (ID).

/%4*m (gr.) ■ równy, tapos (gf ) - miejsce; izotopy zajmują to samo miejsce w układzie okresowym pter*