DSCN9531

WSTĘP

W realistycznym okresie twórczości Słowackiego jego najbardziej własny styl poetycki opierał się na tym, że z realizmem idei poeta doskonale łączył obraz bogaty i romantyczny. W pierwszej fazie okresu mistycznego zasób obrazowania poety jeszcze się rozwija, chociaż nie w kierunku realistycznym, rozwija się nabytym rozpędem poprzedniej epoki. W drugiej fazie tego okresu, w latach Genezis z Ducha i Samuela Zborowskiego ten sposób przestaje się rozrastać, zastyga i sztywnieje. Nowych postrzeżeń świata rzeczywistego poeta doń nie przyrzuca, idee mistycznej kosmogonii i historiozofii wypowiadają się za pośrednictwem artystycznej wiedzy o świecie malejącej i nie odświeżanej. Król-Duch, chociaż tak wielki rozmiarami, nie przynosi w tej mierze żadnej poprawy.

Dopiero na placówkach najbardziej wysuniętych przekonań — w lirykach, epigramatach i przypowieściach styl Słowackiego począł znów nabrzmiewać realistycznymi sokami. W wymienionych przykładach poeta całkowicie rezygnuje z romantycznego zaplecza stylu, z obrazów, które dopiero nacisk idei utrzymuje w realistycznym ładzie i porządku.

Fakt, że tutaj właśnie narasta nowy styl realistyczny, pozwala się domyśleć jego ideologicznej genezy. Dla wyrazu najbardziej postępowych treści swojego demokratyzmu Słowacki z pełną skutecznością mógł się nadal posłużyć obrazem w intelektualnym ruchu, obrazem o fundamencie zasadniczo romantycznym. Skoro tak — nie było widocznie żadnej kolizji między przyborem postępowości poety a takim jej wyrazem artystycznym, świetność poetycka, polemiczna i obrazowa Odpowiedzi na ,JPsalmy Przyszłości¹¹ starczy za wszelkie dowody, że kolizji takiej nie było.

A jednak równocześnie dotychczasowe obrazowanie poety zastyga i martwieje! A jednak dróg wyjścia prowadzących ku nowej formule realizmu poszukuje poeta przy pominięciu i odrzuceniu pozostałych jeszcze romantycznych węgłów swego artyzmu. Przełamując sugestie mistyczne oraz ich konsekwencje wobec zasobów wyobraźni, Słowacki jako twórca stylu postę-

LXXX

puje jednocześnie w sposób dwojaki. Wraca do środków realistycznych już zdobytych. Sięga po środki nowe, a nowość ich zasadza się najgłówniej na wspomnianym pominięciu i odrzuceniu. Druga z tych możliwości, nie pierwsza, wyznacza linię rozwoju całkowicie nowatorską.

U Słowackiego zatem dojrzewa nie przeciwieństwo między postępowością jego idei a ich wyrazem realistyczno-polemicz-nym, ale zjawisko innego gatunku. Dojrzewa po prostu generalny kryzys wyobraźni romantycznej, która już wypełniła swoje zadanie. Ten kryzys posiadał ongiś u poety formę przedwstępną, kiedy odsunął on stanowczo pokusy romantycznego poetyzowania. Podówczas był to jednak rozrachunek w obrębie stylu romantycznego, nie próby definitywnego wyjścia poza granice tego stylu. Obecnie kryzys posiada charakter generalny. Na pędach dotychczasowego artyzmu przestają przybywać nowe słoje. Same te pędy okazują się niezdolne do oporu wobec sugestii mistycznych.

Ten kryzys wyobraźni romantycznej dojrzewa najsilniej tam, gdzie poeta wyodrębnia niektóre zagadnienia składowe rewolucyjnego demokratyzmu i traktuje je niekoniecznie w zespole wszystkich założeń tego stanowiska. Takiego wyodrębnienia dokonuje on przeprowadzając w małych formach krytykę pieniądza, określając swoje stanowisko wobec nowego narodu.

Pochodzenie ideowo-społeczne tych małych form zostało już przedstawione. Wszystkie one służą precyzyjnemu poznaniu zaawansowanych stosunków kapitalistycznych oraz oddźwięku tych stosunków w najbliższych poecie sprawach walki narodowej i społecznej. Poznanie takie w sposób naprawdę dokładny nastąpić może tylko przy użyciu nowych środków artyzmu, nie środków wyobraźni romantycznej. Słowacki szuka tych nowych środków, jak gdyby nie był równocześnie autorem pism filozoficznych i Króla-Ducha, jak gdyby od nowa uczył się swojej sztuki poetyckiej.

Zaczątki nowego realizmu nie zdołały się rozwinąć w wielkie koncepcje, podobnie jak nie zdołała się w nie rozwinąć cała ta

LXXXI