DSC73

446 HENRYK ZB1ERSKI

wątpliwie ze wszystkich poetów osiemnastowiecznych, tworzących przed Wordswortheni, najbliższy tego miana i w każdym razie stanowi, jeżeli tak można to wyrazić, ostatnie ogniwo w łańcuchu rozwojowym preromantyzimi. Twórczość Blake'a jest jedynym w swoim rodzaju na terenie literatury angielskiej połączeniem skrajnego mistycyzmu z gwałtownymi formami buntu przeciwko ustalonemu i instytucjonalnemu porządkowi. Buntu, który można by nazwać rewolucjonizmem, gdyby nie fakt, że brak mu wyraźnego ostrza klasowego, co powoduje, iż bunt ten wyraża postawy zbliżone do anarchizmu (utwór pt. America, napisany w roku 1793, przedstawia obraz społeczeństwa bez żadnej władzy).

Mistycyzm łączył Blake w swej niezwykłej osobowości z bardzo ostrym, rzec by można, racjonalnym, jeżeli nie można użyć tu słowa „racjonalistycznym”, sposobem widzenia SwiaU- Był Błakc mistykiem wojującym i w swoisty sposób wyrażającym falę niezadowolenia lewicowo usposobionych myślicieli i działaczy przełomu XVIII i XIX wieku.

Jednym z paradoksów roli, jaką odgrywa twórczość BIake’a w kulturze brytyjskiej, jest jej nie ustająca popularność w ojczyźnie. Popularności tej zdaje się nie przeszkadzać niezwykle trudna symbolika tej poezji i hermetyczny ogólnie charakter twórczości Blake’a. Literaturoznawstwo od lat biedzi się i trudzi nad odkrywaniem coraz to nowszych, ukrytych podtekstów oraz genetycznych związków tej hermetycznej poezji. Tymczasem jej niejasność i mglista symbolika (oparta — co bardzo ważne — głównie na Biblii) apeluje —co najmniej jednym ze swych licznych nawarstwień znaczeniowych — do pewnych charakterystycznych cech umysłowości angielskiej. Do tej cechy, którą określa się jako „anglosaski bunt” —jak się zdaje — często będący mylnie zaadresowany lub nie mający w ogóle określonego adresu.

Zjawisko to może potwierdzić i zilustrować pewien ciekawy epizod z życia politycznego Anglii. W roku 1945 podczas celebrowanych spontanicznie obchodów zwycięstwa Labour Party w wyborach śpiewano jeden z hymnów Blake'a z jego zbioru pt. Jerusalem (1804). Symbol „nowej Jerozolimy” w tym utworze wyraża mgliste proroctwa zbudowania „nowej Anglii” opartej na bardziej sprawiedliwych zasadach społecznych, wywodzących się z różnych co do odcieni lewicowych form radykalizmu.

W tym wyraża się właśnie głęboko narodowy charakter poezji Blake*a, oddziaływającej niejako swoją bojową powierzchnią, nawet bez zrozumienia zawiłości mistycyzmu kryjących się w jej głębi.

Poezja Blake'a jest więc wytworem tradycji sekciarskiego i lewicowego protestantyzmu w Anglii, a także w Szkocji i Walii, którego żadne instytucjonalne formy nie zadowalają. Jest wyrazem owego specyficznego „protestu” niekiedy tylko dla protestu, wyładowującego się w religijnym rozdrobnieniu sławnych Wolterowskich 24 religii. Innymi słowy, jest Blake skrajnym przykładem anglosaskiego nonkonformizmu.

Do najważniejszych utworów Blake*a zalicza się jego wiersze zawarte w dwu cyklach: Pieśni niewinności (Songs of Innocence, 1789) i Pieśni doświadczenia (Songs of Expe~ rience, 1794). Cykle te, według podtytułu z r. 1794, miały ukazywać Dwa przeciwstawne stany duszy ludzkiej (The Two Contr ary States of the Humań Soul). Pieśni niewinności i Pieśni doświadczenia, najczęściej cytowane i kojarzone z postacią Blake’a jako poety i myśliciela, reprezentują tę fazę w jego niezwykle złożonym rozwoju twórczym, kiedy był jeszcze stosunkowo zrozumiały. Tak więc w najogólniejszym sensie wyraża tu Blake swoje przeświad-

czenie, że człowiek przechodzi od stanu dziecięco-sielankowej niewinności, nieskażone} przeżyciami i kontaktem ze światem, poprzez fazę „zła koniecznego'*, jakim jest doświadczenie, do stanu pełnego poznania.

Znowu możemy odrzucać te czy inne elementy „systemu" myśli Blake'a, coraz bardziej zmierzającego do irracjonalnej negacji całego dziedzictwa cywilizacji, dokonywanej z pozycji anarchistycznej, lecz jego wiersze zawarte w tych cyklach należą do najpiękniejszych w całej poezji angielskiej, a to dzięki pozorom prostoty, spontaniczności i zwiewnej lekkości wersyfikacyjnej. Dopiero pod tą powierzchniową warstwą znaczeniową kryjące się pokłady ukrytych znaczeń i aluzji mogą budzić wątpliwości i zastrzeżenia.

Blake-artysta ujawnia się w pierwszych wydaniach Pieśni niewinności i Pieśni doświadczenia, które ukazały się w małej liczbie egzemplarzy, własnoręcznie rytowanych przez autora, w pięknej symboliczno-ozdobnej szacie. Trzeba bowiem wskazać, że Blake był także jednym z najwybitniejszych artystów-plastyków w historii sztuki angielskiej. Rytownictwcm zarabiał na życie, poezję uważał za swe powołanie. Sztuka plastyczna, jaką uprawiał, zbliżona do malarstwa Michała Anioła, była podporządkowana jego ideom i jego poezji, nadawała niepowtarzalny wizualny kształt jej symbolizmowi.

Blake nie zamykał się całkowicie w przysłowiowej „wieży z kości słoniowej", lecz żywo, aczkolwiek specyficznie i na swój mistyczno-anarchistyczny sposób, reagował na wydarzenia takie jak przede wszystkim Rewolucja Francuska i wojna niepodległościowa Stanów Zjednoczonych. Reakcje Blake’a były uwarunkowane nie tylko jego własną osobowością, lecz także w dużym stopniu stosunkami społecznymi, jakie panowały w Anglii na przełomie XVIII i XIX wieku: systemem represji mniej lub więcej reakcyjnych rządów wobec „niebezpieczeństwa" rewolucyjnych prądów płynących głównie z Francji.

V. EPOKA ROMANTYZMU

1. Uwagi wstępne

Romantyzm angielski rozwijał się, jak wiemy z poprzedniego rozdziału, stopniowo, nic drogą nagłego przełomu, lecz pod wpływem długotrwałego procesu ewolucji preromantycz-nej. W sensie politycznym i ekonomiczno-społecznym patronowały mu aż dwie rewolucje równocześnie: na zewnątrz rewolucja we Francji wraz z jej następstwami, w samej Anglii natomiast tzw. rewolucja przemysłowa.

Stosunek do Rewolucji Francuskiej stał się na przełomie XVIII i XIX wieku, w odniesieniu do każdego z osobna pisarza, myśliciela i polityka tej epoki w Anglii, probierzem zajmowanej przez niego pozycji w sferze ideologii.

Trzeba sobie jednak na samym wstępie uświadomić, że na stosunek Anglii do Francji, zarówno w czasie rewolucji, jak podczas rządów Napoleona, decydująco wpły wały wielowiekowe tradycje wzajemnej rywalizacji politycznej i ciągłych wojen. Obok więc lęku {ptz**