DSC 60

ROZDZIAŁ DRUGI

Początki życia mniszego na Wschodzie

Genezę monastycyzmu w obrębie chrześcijaństwa widzimy dziś, najogólniej biorąc, w reakcji żywotnych elementów społeczności chrześcijańskiej na iei rozrost i związane z nim pi^zekształcenia. Równolegle z gwałtownym od III stulecia Jozwojem liczebnym chrześcijaństwa spotykamy się w coraz większych rozmiarach ze zjawiskiem indywidualnego i grupowego podejmowania życia chrześcijańskiego odmiennego od życia ogółu wyznawców zwyciężającej wiary. Tam gdzie chrześcijaństwo wcześniej ogarnęło szerokie masy ludności, a więc przede wszystkim na Wschodzie, w Egipcie, Syrii czy Azji Mniejszej, ruch ten występuje wcześniej i na szerszą skalę. Na Wschodzie też, zwłaszcza zaś w Egipcie, doszło w IV wieku do skrystalizowania podstawowych form życia religijnego mnichów. Egipt cieszył się już wówczas sławą kolebki tego życia.

Dzisiejsza nauka, uznając niezaprzeczalne wpływy wzorców egipskich zarówno na Wschodzie, jak na Zachodzie, wskazuje też z naciskiem na znaczenie powszechności tendencji oddolnych, na ślady głęboko sięgającego zapotrzebowania społecznego i religijnego, na które monastycyzm miał odpowiedzieć. Badania porównawcze w skali światowej wykazują zresztą coraz wyraźniej, że wartości podstawowe życia mniszego, jak oderwanie się od świata, asceza, kontemplacja, występują z różnym natężeniem we wszystk.ch prawie religiach i cywilizacjach, stanowiąc główne czynniki postawy ideolog i cznej nie tylko jednostek, aie licznych grup i egzystujących w ich obrębie ruchów.

Wystarczy przypomnieć w tym miejscu chociażby religię tak par excellcnce mniszą jak buddyzm, który w historii religijnej Azji odegrać miał wyjątkowo doniosłą rolę.

W judaizmie czy później w islamje odnajdujemy formy życia klasztornego wykazujące "daleko posunięte podobieństwo do chrześcijańskich. Od schyłku XIX wieku podejmowane były w związku z tym w nauce historycznej próby wyprowadzania monastycyzmu chrześcijańskiego ze starszych form życia klasztornego znanych w innych religiach.

W ostatnich latach odkrycie gminy klasztornej żydowskiej w (QumranN i jej niewątpliwy wpływ na chrześcijaństwu dały podstawę do szukania w tej właśnie gminie pierwowzoru najstarszych klasztorów egipskich. Nie ma jednak dotąd żadnych danych potwierdzających w sposób pełniejszy słuszność tego typu hipotez. Wszystko, co wiemy o najstarszych dziejach chrześcijańskich mnichów, wskazuje jedynie na bezpośredni związek ich poczynań z sytuacją chrześcijaństwa w III—IV stuleciu oraz odwoływanie się do źródeł i wartości notorycznie chrześcijańskich. Zdaje się też nie ulegać wątpliwości, że wyjaśnienia zjawiska szukać należy przede wszystkim w kontekście aktualnej sytuacji, a nie w mniej czy bardziej odległych wzorcach.

Wyjaśnienie genezy i charakteru ruchu monastycznego w pierwszych wiekach jego istnienia jest, powiedzmy to od razu, niesłychanie trudne; daleko jeszcze do zadowalającego naukowo opracowania tego problemu. Przede wszystkim sam ruch nie przejawia bynajmniej jednolitości i przybiera czasem kształty i postawy tak różnorodne, że z wielkim trudem przychodzi zaszeregować je do tej samej kategorii zjawisk.

Ciekawe światło rzucają przeprowadzone ostatnio stud^:a nad znaczeniem wyrazu „mnich" w chrześcijaństwie IV—V wieku. Etymologicznie ,ąnnlćh^,v, łaciński monachus, wywodzi się z greckiego monachós, samotnik. Tego rodzaju znaczenie wzmacniają inne określenia mnichów używane w późnej starożytności, jak „anachoreta", grecki anacho-retes, człowiek usuwający się na ubocze, czy też „eremita" grecki eremttes, którego etymologia wskazuje wprost na charakter tego „ubocza”: eremos, czyli pustynię. Znajdujemy też na Wschodzie wyraźne ślady wskazujące, że juz w III wieku chrześcijanie udawali się indywidualnie r.a pustkowia, by poza zasięgiem ludzkich s.edzib praktyk >-