DYDAKTYKA

42 Ogólne zagadnienia edukacji zdrowotnej

we wpływają na postawy ludzi i postrzeganie ich zachowań w kontekście zdrowia i czynników' ryzyka¹.

Teoria uzasadnionego działania tłumaczy, że jednostka „poprzez proces motywacyjny rozwija intencje podjęcia zachowań zdrowotnych lub zaprzestania zachowań ryzykowanych”². Koncepcja ta, podobnie jak wyżej opisane, zakłada, iż ludzie zachowują się racjonalnie, a ich zachowanie pozostaje pod kontrolą³. Podejście to zakłada, że jeśli istnieje silny zamiar, wówczas łatwiej pojawi się oczekiwane zachowanie. Wyróżniono dwie determinanty intencji, pierwsza z nich to postawa wobec danego zachowania jednostki, czyli „pozytywne lub negatywne wartościowanie wykonania tego specyficznego zachowania”. Druga determinanta intencji nazwana została normą subiektywną. Jej źródłem są przekonania normatywne, tj. przekonania, że osoby znaczące dla danej jednostki aprobują lub nie aprobują wykonania danego działania⁴. Omawiana teoria została rozszerzona w teorię planowanego zachowania. Kontrola wolicjonalna została w niej przedstawiona niekompletnie. Jeśli osoba z nadwagą zdecyduje się na stosowanie diety, może nie dotrwać w swoich postanowieniach, nawet jest jej intencja jest bardzo silna. Osiągnięcie celów, jak podaje Schwarzer, „zależy bowiem nie tylko od siły intencji, lecz także od czynników pozamoty wacyjnych, takich jak posiadane zasoby lub napotkane przeszkody”⁵. Spostrzegana kontrola behawioralna wywiera dodatkowy wpływ na tworzenie się intencji. Jej źródłami są „przekonania dotyczące kontroli, które opierają się na wcześniejszych doświadczeniach łub na informacjach z «drugiej ręki»”⁶. Poza tym, spostrzegana kontrola behawioralna „umożliwia przewidywanie działań niezależnych od intencji, zwłaszcza, gdy rzeczywista kontrola nad zachowaniem nie wchodzi w grę”⁷. Na przykład osoba, która ma nadwagę nie będzie mogła się jej pozbyć z powodu zaburzeń hormonalnych, które wymagają leczenia specjalistycznego.

R. Bel lamy przywołuje również koncepcję, która zakłada, że strach jest główną motywacją kierującą zachowaniem. Jeśli jednostka znajdzie się w sytuacji, w której pojawi się poczucie strachu, wówczas uczyni wszystko, by go zredukować. W związku z tym, zaleca się „straszenie” pacjentów w celu wywołania w nich pożądanych zachowań. Klasyczna sytuacja przedstawia się następująco: osobie po zwale serca, zaleca się rzucenie palenia, gdyż w przeciwnym razie umrze⁸. Jednak teoria ta nie ma zbyt wielu zwolenników, gdyż może wywołać efekt odwrotny - pacjenci będą chcieli pozbyć się poczucia strachu, bez minimalizacji ryzyka. Tak oto bowiem,

Wybrane modele zachowań zdrowotnych a edukacja na rzecz zdrowia

43

jeśli informuje się pacjentki o konieczności robienia badań mammograficznych, z jednoczesnym sygnałem, że jeśli wcześnie nie wykryje się raka, może to doprowadzić do śmierci, wówczas kobiety te w celu zredukowania strachu nie pójdą na badania, w obawie przed wykryciem raka⁹.

Zagadnieniem tym zajmował się także E. Aronson, przedstawiając badania Leventhal’a, który jest twórcą powyższej hipotezy. Wykazał on, że wzbudzenie silnego strachu wśród palaczy tytoniu, powodowało, że byli oni bardziej skłonni rzucić palenie, niż ci, u których go nie wywołano. Jednakże Aronson zauważa, że ta zależność nie dotyczy wszystkich ludzi. Ci, którzy mieli wysoką samoocenę, reagowali na bodziec, jakim był strach. Podjęcie działań przez osoby z niską samooceną było mniej prawdopodobne¹⁰. Przyczyną tego, jak podaje Aronson, „może być fakt, że ludzie odznaczający się negatywną opinią o własnej osobie mają duże trudności, gdy muszą poradzić sobie z dotyczącymi ich zagrożeniami”¹¹. Jednak te osoby potrafią radzić sobie ze słabym lub umiarkowanym strachem. Natomiast silny strach wzbudza w nich chęć ucieczki. Jak zauważa dalej Aronson, analizując badania Leventhal’a, „w niektórych sytuacjach apele wzbudzające strach i połączone ze szczegółowymi wskazówkami dotyczącymi właściwego postępowania mogą wywołać zalecane zachowania i rzeczywiście je wywołują”^{12 13}. Jednakże istnieją sytuacje, w których wzbudzanie strachu nie przyniesie pożądanego efektu, a raczej przyniesie odwrotny efekt niż wcześniej zamierzony. Powyższe założenie ilustruje przykład profilaktyki HIV i AIDS. Otóż, wczesne kampanie społeczne dotyczące profilaktyki HIV i AIDS miały na celu wzbudzanie strachu. Aronson twierdzi, iż „większość ludzi, gdy zastanawia się nad uprawianiem seksu, nie chce myśleć o śmierci czy chorobie”^4S. Zatem skojarzenie między stosowaniem prezerwatywy a śmiercią (jeśli będziesz używał prezerwatywy nie zakazisz się HIV, a w konsekwencji nie umrzesz) wywołuje przykre skojarzenia. W tych okolicznościach ludzie raczej rezygnują z używania prezerwatyw niż z uprawiania seksu.

Lazarus i Folkaman¹⁴ stwierdzili, iż ludzie różnie się zachowują oraz wykorzystują różnego rodzaju strategie, aby zwalczać stresujące sytuacje. Strategie, jakimi posługuje się dana jednostka, zależą od jej osobowości. Wśród metod, dzięki którym jednostka zwalcza chorobę wyróżnili oni: konfrontację, dystans, samokontrolę, poszukiwania wsparcia społecznego, akceptowanie odpowiedzialności, ucieczkę, unikanie, rozwiązywanie problemów, pozytywną analizę. Każda z tych strategii może pomóc w walce z chorobą, jednak czasami może przynieść szkodę. Na przykład osoba, która pragnie rzucić palenie może szukać wsparcia u innych

1

   Tamże, s. 31.

2

   R. Schwarzer, Poczucie własnej skuteczności..op. ciL, s. 188.

3

   K. Lorig, Patiem education..., op. eit., s. 39.

4

   R. Schwarzer, Poczucie własnej skufccznuh i..op. dl.* s, 189.

5

   Tamże.

6

   Tamże, s. 190.

7

   Tamże.

8

   R. Bellaniy,^« imroduction tojniticnt niueaiion.... op. dl., s. 360.

9

   Tamże.

10

   E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 87.

11

   Tamże.

12

⁴³ Tamże, s. 89.

13

   Tamże, s. 90.

14

   R. Bellamy, An in/roduction to pat te ta eduattiori,, „ op. cii., s. 361.