IMAG0498 (2)

26 Jęsryk jwl*ki

A zatem sytuacja językowa na ziemiach polskich w dobie •taiopoUksej rozwijała następująco. Toczy się proces dialcktalncgo różnicowani®, a> wskazują dane dialektologii historycznej. I)o różnic odziedziczonych E epok/ przed wyodrębnieniem się polazczyzny dochodzą innowacje *taro-polskie, r»p mazurzenie. Odrębności dialctctalnc nie były jednak na tyle ti{~ ne i hc/ne, by utrudniać prozom i ewan/e sic Wielkopolan., Małopolan itd, Gwarą posługiwała $jję większość Polaków w codziennych kontaktach* tura lny w warunkach tworzenia %\e widoplerntennego państwa i dirytltant' zacj» był proces językowej utńilkacp, tworzenia fię normy ogólnej I duktem tegc procesu było krystalizowanie się dwu odmian ogólnych ustnego dla* k*kfu kulturalnego, blńktego podłożu gwarowemu i stąd zróżnicowanego toy tonalni^ oraz pisemnego jeżyka literackiego, obsługującego wraz | dominującą i wzoroty/órczą łaciną wyższe potrzeby komunikacyjne ówcze» \uzgo społeczeństwa, Obie odmiany ogólne ulegały także innym wpływom obcym, zwłaszcza łacinie i prestiżowo cenionego języka czeskiego oraz języka niemieckiego (od XII w. kolonizacja niemieckaj.

W przeciwieństwie do innych języków narodowych polskie odmiany ogólne nic tworzyły się tak wyraźnie przez wyniesienie jednego dialektu, zwykle dzielnicy stołecznej, W Polsce początkowo rolę centrum politycznego pełniła Wielkopolska (Gniezno i Poznań), ale już od połowy XI w. Małopolska (Kraków), Kryzysy państwa między XI i początkiem wieku XIV (rozbicie dzielnicowe t najazdy tatarskie, opanowanie miast przez żywioł niemiecki) hamowały rozwój języka literackiego, a zwłaszcza dialektu kulturalnego.

Polski język literacki kształtował się przez stulecia, Już w XIII w. niektóre dochowane teksty wykazują wysoki poziom organizacji i dowodzą istnienia normy ogólnej. Jednak o znacznym stopniu jego dojrzałości i zasięgu można mówić dopiero od końca wieku XIV. Druga połowa tego wieku (zwłaszcza czasy panowania Kazimierza Wielkiego), kiedy odrodziło się silne państwo, następuje rozwój gospodarczy i kulturalny, polonizuje się Kościół i miasta, powstaje Akademia Krakowska, sprzyjała ustaleniu się mocnych zrębów pisemnego języka literackiego i umocnieniu się dialektu kulturalnego. W XV w. wzmacniają się obie odmiany ogólne, następuje ich powolne zbliżanie się. Podejmuje się próbę kodyfikacji ortograficznej, (por. traktat Jakuba Parkoszowica z połowy wieku, nawiązujący do pomysłów Jana Husa w przystosowaniu alfabetu łacińskiego do oznaczania w piśmie głosek polskich). Jednak dopiero w następnym stuleciu głównie dzięki staraniom drukarzy krakowskich nastąpi ujednolicenie pisowni i względnie ustabilizuje się norma ogólna.

----------------— -1—ii    *ytuacj» jbykowa    27

Doba średniopolska

Początek tej doby wyznaczają doniosłe zmiany w życiu społecznym oraz związane z nimi przeobrażenia kulturowe, które znajdują odzwierciedlenie w systemie jeżyka * w jego funkcjonowaniu. Polska H| rządami :|£ giełkmów wchodzi w szczytowy w całych swych dziejach okres mocy HS tycznej i gospodarczej. Ideowe prądy rene«amowc₍ a potem reformacja | kontrreformacja, i także umacniająca sic aż do zwyrodnienia demokracja szlachecka ożywiają publiczne życie intelektualne. W komunikacji społecznej upowszechniają się skutki rewolucji druku Wszystko to służy wzmacnianiu się - w opozycji do łaciny '-języka narodowego i jego reprezentatywnej odmiany literackiej,

Wick XVI bywa nazywany złotym okresem języka i [jtfmłetinktwa na-rodowego. Choć humanizm podtrzymał prestiż łaciny przez odwołanie do tradycji rzymskich, to jednak rodzi się i upowszechnia pohka iwiadomo4ć narodowa, Wyrazem ambicji Polaków w tym zakre Jc może być powiedzenie Mikołaja Reja (1574;:

A niechaj narodowie wżdy postronni znają.

Iż Polacy nic gę**, iż swój język mają

Pojawiają się dzieła o języku, m.in, Łukasz Gómcki w swym Dworzaninie polskim (1566) wykłada pierwszą polską koncepcję kultury języka, Jan Mączyński wydaje Lexlcon lattno-polonicum (1564), a Piotr Statorius pierwszą polską gramatykę (Pólonicae grammailces InslUulta, 1568), zob. też Mayenowa 1963.

Na XVI w. przypada twórczość tak sztandarowych autorów polskiego piśmiennictwa jak Mikołaja Reja (1530-1584), chyba najwybitniejszego słowiańskiego poety tego wicteu - tafta Kochanowskiego (1530-1584), Mikołaja Sę-pa-S/arzyńskicgo (1550-1581)], Łukasza Górnickiego (1527-1603), Piotra Skargi (1536-1612) i twórcy najznakomitszego przekładu Biblii (1599) - Jaku-lillfc||54piS97)..

Cechą charakterystyczną całej doby średniopołskiej byłą jednak pol-skQ-łaeińsfe dwujęzycznośó., W XVI w* ^fiełu poetów posługiwało się wyłącznie językieni łaoińskmą|db sprawnie pisało w obu językach (w tym łan KoehaftoWskiJ. Dwa znakomite dzieła Polaków tego stulecia, o renomie europejskiej, tj. Mikołaja Kopernika De rewlutionibus orbium coelestiuni (1543) i Andrzeja Frycza Modrzewskiego De repttblica emendanda (1544), ukazały się po łacinie. Jej znajomość stanowiła znamię ogłady i wykształcenia. Nauczano zaś jej w szkolnictwie tej doby powszechnie. W XVII i XVIII w, jej użycie rozszerzało się wskutek zabiegów szkół jezuickich, ale