~LWF0019 (2)

40

Ryc. 8. Zespół osadniczy na Helgo (Uppland) w VI -VIII w. Wg W. Holmqvista

a — zabudowa; b — wal obronny; c — cmentarzysko

terenu¹. Inaczej niż zwykłe hodowlano-rolnicze osiedle musiała wyglądać np. w VI-VIII w. Stara Upsala, która w świetle późniejszej tradycji i niektórych danych archeologicznych pełniła najpewniej już wówczas ponadplemienne funkcje polityczne i kultowe. Odkrycia na pobliskim Helgo ujawniły istnienie w tym czasie ośrodków rzemiosła i wymiany

0    cechach zalążkowomiejskich. 5 lub 6 zespołów domostw mieszkalnych

1    pracowni układało się tam w wydłużony łuk, zwrócony otwartą stroną ku zatoczce; na pobliskim wyniesieniu znajdował się gród schronieniowy, obok — cmentarze (ryc. 8). Być może miejscem spotkań publicznych lub targowych były też zagadkowe osiedla na południowo-zachodnich i północnych wybrzeżach Norwegii, złożone z kilkunastu długich domostw, przytykających do siebie, ścianą szczytową zwróconych ku owalnemu majdanowi. Nowe te ośrodki zapowiadały istotne przemiany w strukturze osadnictwa, które miały nastąpić w najbliższych stuleciach.

Wzrost gęstości zaludnienia, rozszerzanie się stref zasiedlenia stanowiły pochodną postępu gospodarczego. Znamienna była przy tym znaczna stabilizacja — po zaburzeniach V-VI w. — miejsc zamieszkania na obszarze starego osadnictwa. Uwidaczniała się ona zwłaszcza w ciągłości użytkowania cmentarzysk. Wiele z nich, jak np. na Lindholm Hoje w Jutlandii, w Yendel, Yalsgarde i in. w Uppland, powstałych w VI w., oraz niektóre inne, początkami sięgające jeszcze okresu rzymskiego, miały byó bez przerwy wykorzystywane aż do czasu chrystianizacji Skandynawii w XI w.

Ograniczone możliwości rozwoju, jakie stwarzało środowisko przyrodnicze, musiały prowadzić jednak stopniowo do napięć nie tylko ekonomicznych. Zbiegając się z procesami feudalizacji stosunków społecznych i politycznych doprowadziły one do kryzysu, który znalazł rozwiązanie dopiero w ruchu wikingów i w ślad za tym — zasiedleniu nowych, położonych poza skandynawską ojczyzną terenów.

PODSTAWY GOSPODARCZE

Od czasu „rewolucji neolitycznej” w IV-III tysiącleciu p.n.e. podstawą bytu mieszkańców południowej części Półwyspu Skandynawskiego, Jutlandii i przyległych wysp była gospodarka wytwórcza. Pożywienie zdobywano przede wszystkim poprzez uprawę roli i chÓAv zwierząt, uzupełniając niedobory zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Pozostają jednak do wyjaśnienia dwa istotne pytania. Które z zajęć — rolnictwo czy hodowla — miało w zróżnicowanych warunkach ekologicznych Europy Północnej większe znaczenie? Jaki poziom techniczny osiągnęły oba te sposoby gospodarowania we wczesnym średniowieczu?

Wiele danych wskazuje, że aż do końca epoki brązu, czyli do połowy I tysiąclecia p.n.e., mieszkańcy Skandynawii stosowali ekstensywną, żarową uprawę roli^{2 3}. Polegała ona na wypalaniu części lasu, wykorzystaniu użyźnionych popiołem poletek aż do wyjałowienia i przenoszeniu się później na nowe miejsce. Może już w neolicie, najpóźniej zaś w epoce brązu zastosowano gdzieniegdzie, oprócz ręcznej obróbki gleby, uprawę za pomocą radia ciągniętego przez sprzężaj zwierzęcy. W warunkach dość suchego, subborealnego klimatu, który zapanował w północnej części Europy w^r III-II tysiącleciu p.n.e., pierwszoplanowe znaczenie zyskiwała jednak raczej hodowla zwierząt, przybierająca nawet miejscami, jak się nieraz sądzi, pasterski charakter. Jeden i drugi sposób gospodarowania sprzyjał znacznej ruchliwości osadnictwa, tym też zapewne należy tłumaczyć m.in. prawie zupełny brak śladów stałych osiedli z owego czasu.

W ostatnich wiekach p.n.e., wraz z początkami znajomości żelaza nastąpił jednak przełom. Pojawiły się ślady długotrwałej uprawy jednych i tych samych pól, nastąpiła względna stabilizacja osadnictwa. Były to procesy ogólniejsze, nie ograniczały się do germańskiej Skandynawii i przyległych części Xiżu Europejskiego. Występowały one również na celtyckich Wyspach Brytyjskich. Podzielone są jednak zdania na temat

1

Lindqvist 1936; Helgo 1961-1972; IIolmqvist 1976. Bardziej dyskusyjna jest funkcja owalnych osiedli norweskich (por. m.in. Ronneseth 1966, s. 16 n.), za ich związkiem z działalnością kupców wielmoży opowiedział się np. Ilagen 1967, s. 138 n.

2

O pierwotnej gospodarce Skandynawii łącznie NK, t. 11-13, 1955-1956, jak

3

też Steensbcrg 1943; Glob 1951; Clark 1957 i dalej cytowane ujęcia szczegółowe.