~LWF0046 (2)

Ryc. 37. Umocnienia Danevirke u nasady Półwyspu Jutlandzkiego.

Wg H. Jankuhna

a — osiodła portowe; b — wały; c — trakt lądowy, tzw. Heerweg; d — tereny podmokło

następcy nie podejmowali już tak szeroko zamyślonych inicjatyw. Walki wewnętrzne osłabiały ich, -niektórzy szukali wręcz poparcia na dworze cesarskim, przyjmując nawet cłnzest. Najbardziej nawiązywał do polityki Godfreda syn jego Horik, znany m.in. z relacji Rimberta o wyprawie św. Ansgara. Władca ten otaczał pieczą Hedeby, gdzie zarządzał jego namiestnik, zabiegał też o narzucenie kontroli nie skoordynowanym wyprawom wikingów, które zagrażały kontaktom handlowym. Po jego śmierci w 854 r. wyprawy te przybrały jednak masowe rozmiary. Był to czas, kiedy w ślad za rabunkiem zaczęły iść pierwsze próby osiedlania się na stałe na obcych ziemiach

W początkach X w. miał wręcz miejsce, jak się zdaje, kryzys władzy państwowej w Danii. Szwedzi zagarnęli wówczas Hedeby, rozciągając swą kontrolę nad tym ważnym ekonomicznie i strategicznie miejscem. W roku 934 wyparł ich stamtąd Henryk I niemiecki. Program wzmocnienia rodzimej władzy podjął w tym czasie Gorm zwany Starym. Miał on zapewne siedzibę w Jolling w środkowej Jutlandii, tam bowiem pochowano w wielkim kurhanie jego małżonkę i później jego samego. Pakt ten został upamiętniony w słynnych napisach runicznych z Jelling (tab). V, 1). Pewne dane wskazywałyby jednak, że sprawowanie władzy musiał Grom okupie zależnością trybutarną od Niemiec.

Program „państwowy” urzeczywistnił w pełni dopiero syn i następca Gorma Harald Sinozęby, który uniezależnił się w końcu od cesarstwa¹³.

¹³ Oprócz ujęć uwzględnionych w przyp. 11 zob. Wadstein 1925, s. 131 n.; Moberg 1941; Rupreckt 1958, s. 16 n.

Miernikiem stabilizacji systemu władczego były w tej części Europy, jak wiemy, postępy w dziele chrystianizacji kraju. Harald był zwolennikiem misji chrześcijańskiej, w 948 r. zostały założone pierwsze biskupstwa duńskie w Hedeby, Aarhus i Eibe, podporządkowane metropolii liambur-sko-bremeńskiej. Umieszczono je wszystkie w Jutlandii być może dlatego, że na sąsiednich wyspach pogaństwo było jeszcze zbyt silne; znany ośrodek kultu pogańskiego funkcjonował wówczas w Lejre na Zelandii (Thietmar I, 17). Harald przeniósł jednak swą siedzibę stołeczną do położonej w pobliżu tego miejsca Roskilde. Dumny napis, który polecił wyryć ok. 980 r. na kamieniu koło mogiły swych rodziców w Jelling, głosił: „Król Harald kazał wznieść ten pomnik ku czci swego ojca Gorma i swej matki Tyry; ten Harald, który zjednoczył całą Danię i Norwegię, a Duńczyków uczynił chrześcijanami”.

W kraju narastała jednak opozycja. Na jej czele stanął ok. 985 r. rodzony syn Haralda Swen Widłobrody, który świeżo stoczył zwycięski bój z Niemcami o odzyskanie Hedeby. Harald przegrał w tym starciu, zbiegł do słowiańskiego Wolina przy ujściu Odry, gdzie wkrótce zmarł z ran. Swen opowiadał się wprawdzie po stronie sił pogańskich, lecz sytuacja zmuszała do kontynuacji polityki ojca i uznania również nowej ideologii. Chrześcijanką była też, wbrew późniejszej tradycji sag, jego żona, córka polskiego księcia Mieszka I, wdowa po szwedzkim Eryku Zwycięskim, na pół legendarna Świętosława-Sygryda. Swen wznowił próby uzależnienia Norwegów uwieńczone sukcesem po bitwie morskiej w Sundzie w 1000 r., udało mu się też w końcu dokonać podboju znacznej części Anglii. Program ten urzeczywistnił jednak w pełni dopiero jego syn Kanut Wielki, od 1016 r. król Anglii, od 1018 — Danii, od 1028 również Norwegii i może nawet przejściowo Szwecji.

Swen i Kanut położyli podwaliny pod nową organizację gospodarczą państwa. Świadczy o tym m.in. rozpoczęcie bicia własnej monety. Kanut wykorzystał sieć istniejących już osiedli (Roskilde, Slagelse i może Ringsted na Zelandii, Odense na Fionii, Yiborg i Ribe w Jutlandii, bliżej nie zidentyfikowane 0rbaek) bądź też tworząc nowe (Lund w Skanii).

Na organizację sił zbrojnych interesujące światło rzucają pozostałości kolistych fortec z tego czasu, rozmieszczonych równomiernie w ważnych strategicznie punktach państwa, a nazwanych od najwcześniej rozpoznanej grodami typu Trelleborg (Aggersborg nad Limfjordem, Fyrkat w środkowej Jutlandii, Odense na Fionii, Trelleborg na Zelandii — ryc. 38 i 39; tabl. V, 3). Do niedawna uważano je za obozy, w których miały się gromadzić drużyny królewskie przed wyprawami na Anglię. Rację jednak mają raczej ci badacze, którzy sądzą ostatnio, że monarchom chodziło przede wszystkim o roztoczenie za ich pośrednictwem skutecznej kontroli nad poszczególnymi częściami kraju.

Rozległe imperium Kanuta, obejmujące większość ziem położonych nad Morzem Północnym, okazało się jednak, jak wiele podobnych organi-