OPRACOWANIE KURSU
kierownik projektu:
Joanna Opoka
metodycy:
Monika Poradecka
graficy:
Monika Czarska
Joanna Graczyk
Paweł Jawor
SÅ‚awomir Walinowicz
współpraca
Izabela Świątkowska-Wośko
informatycy:
Maciej Czerczak
Arkadiusz Kusznierski
SÅ‚awomir Walinowicz
Farmakologia ogólna
Wstęp do kursu
Kurs z farmakologii obejmuje 6 modułów, w których uwzględniono najważniejsze grupy
leków stosowane w farmakoterapii. Ze względu na określone wymiary kursu poszczególne
tematy zostały opracowane syntetycznie. Zachęcam więc słuchaczy do sięgnięcia do
wskazanej literatury.
Moduł 1 poświęcony jest zagadnieniom ogólnym, związanym z mechanizmami działania
leków, ich oddziaływaniu na organizm, a także wchłanianiu i dystrybucji leków w organizmie.
Są to zagadnienia bardziej teoretyczne, ale bez ich znajomości trudno byłoby do końca
zrozumieć tematy związane z farmakologią kliniczną.
Kolejne moduły obejmują zagadnienia z zakresu farmakologii klinicznej, a więc tej części
farmakologii, która jest najbardziej przydatna w codziennej pracy pielęgniarki. W niniejszym
opracowaniu wielkimi literami oznaczono międzynarodowe nazwy leków, według
nazewnictwa ustalonego przez Polskie Towarzystwo Farmakologiczne, zgodnie
z zaleceniami WHO. W charakterystyce poszczególnych leków przedstawiam mechanizmy
działania, farmakokinetykę, efekt farmakologiczny, wskazania do stosowania, działania
niepożądane oraz nazwy, po którymi leki te znajdują się na naszym rynku. Oczywiście nie
jest możliwe wymienienie wszystkich preparatów, w konkretnych przypadkach należy
sięgnąć po odpowiednią literaturę (np. Podlewski, Leki współczesnej terapii (13) czy
Pharmindex). W module poświęconym antybiotykom i chemioterapeutykom podaję również
postaci leków, dawki i dawkowanie dla dorosłych i dla dzieci.
Ponieważ farmakologia jest nauką związaną ściśle z innymi naukami, na przykład fizjologią
czy patofizjologią, dla prawidłowego zrozumienia niektórych zagadnień zachęcam do
sięgnięcia do podręczników z innych dziedzin medycyny.
Mam nadzieje, że informacje zawarte w tym kursie umożliwią zapoznanie się z praktycznymi
aspektami terapii i umożliwią szybką orientację w obecnie stosowanych grupach leków.
1
Farmakologia ogólna
Farmakologia ogólna
1. Lek  postacie, dawkowanie
1.1. Nazewnictwo leków
1.2. Postacie leków
1.3. Dawkowanie
2. Farmakokinetyka
3. Farmakodynamika
3.1. Działanie leku na organizm
3.2. Mechanizm działania leków
3.3. Interakcje leków
4. Lekozależność
5. Informacja o lekach
2
Farmakologia ogólna
1. Lek  postacie, dawkowanie
Farmakologia jest nauką o leku (farmakon  lek, logos  nauka), postaciach leków, losach
leków w organizmie, mechanizmach działania, wpływie na organizm i wzajemnym
oddziaływaniu między lekami.
Lek to substancja pochodzenia roślinnego, mineralnego, zwierzęcego lub otrzymana drogą
syntezy chemicznej lub inżynierii genetycznej, która w odpowiedniej postaci wywiera
określone działanie biologiczne (lecznicze).
Farmakologia ogólna zajmuje się ogólnymi prawami rządzącymi działaniem leków
i zasadami ich stosowania. Dwa jej najważniejsze działy to farmakokinetyka
i farmakodynamika. Farmakokinetyka zajmuje siÄ™ losami leku w organizmie
i matematycznym opisem ich zmian, natomiast farmakodynamika opisuje oddziaływanie
leków na organizm człowieka, mechanizmy działania leków i interakcje między lekami. Bez
znajomości tych zagadnień trudno byłoby nam zrozumieć wiele problemów związanych
z działaniem i dawkowaniem leku.
Farmakologia ogólna
Farmakokinetyka: Farmakodynamika:
 uwalnianie leku  oddziaływanie leków na organizm
 wchłanianie leku  mechanizm działania leków
 transport
 rozmieszczenie w tkankach
 biotransformacja
 wydalanie
Rysunek 1. Podział farmakologii ogólnej
1.1. Nazewnictwo leków
Podstawową nazwą leku jest nazwa międzynarodowa. Informuje nas ona o pochodzeniu
chemicznym danego leku, zawiera bowiem część nazwy chemicznej substancji biologicznie
czynnej (leku)  na przykład nazwa międzynarodowa  ENALAPRIL, pełna nazwa
chemiczna  maleinian enalaprylu.
3
Farmakologia ogólna
Nazwy międzynarodowe nie są zastrzeżone i mogą być stosowane przez wszystkich.
Nazwę handlową wprowadza producent danego leku, jest to nazwa zastrzeżona, nie może
być używana przez innych producentów, wiąże się bowiem z zastrzeżeniem patentowym
ochrony znaku towarowego producenta, zgłoszonego w urzędzie patentowym. Przykładowo
ENALAPRIL (maleinian enalaprylu  pełna nazwa chemiczna), nazwa handlowa 
Enarenal, Mapryl, Enap. Na opakowaniu leku, zwykle większymi literami, umieszczona jest
nazwa handlowa, pod nią mniejszymi literami  nazwa chemiczna, na przykład:
ENARENAL MAPRYL ENAP
(maleinian enalaprylu) (maleinian enalaprylu) (maleinian enalaprylu)
Na co dzień używamy oczywiście nazw handlowych leków, ale znajomość nazw
międzynarodowych jest bardzo istotna. Wiadomo bowiem, że ten sam lek może znajdować
się na rynku pod wieloma nazwami handlowymi. Nieświadomość tego oraz niewiedza, że
mamy do czynienia z tym samym lekiem może doprowadzić do wielu pomyłek
i nieporozumień. Aby ich uniknąć, w podręcznikach farmakologii, a także w tym kursie,
posługujemy się nazwami międzynarodowymi, podając tylko przykłady nazw handlowych
leków.
1.2. Postacie leków
Postacie płynne (lek jest najszybciej uwalniany):
 roztwory  Å‚ac. solutio (sol.),
 zawiesiny  Å‚ac. suspensiones (susp.),
 krople  Å‚ac. guttae (gtt.),
 syrop  Å‚ac. sirupus (sir.),
 wyciÄ…gi  Å‚ac. extractum (extr.),
 odwar  Å‚ac. decoctum (dec.),
 napar  Å‚ac. infusum (inf.),
 macerat  Å‚ac. maceratum (mac.),
 sok  Å‚ac. succus (succ.),
 leki do wstrzyknięć  łac. iniectiones (inj.),
 aerozole  Å‚ac. aerosola (aero.).
4
Farmakologia ogólna
Postacie stałe:
 proszki  Å‚ac. pulveres (pulv.),
 tabletki  Å‚ac. tabulettae (tabl.),
 drażetki  łac. dragettae (drage.),
 kapsułki  łac. capsulae (caps.),
 ziółka  łac. species (spec.),
 maści  łac. unguenta (ung.),
 kremy  Å‚ac. cremores (crem.),
 czopki  Å‚ac. suppositoria (supp.).
Postacie leków o przedłużonym działaniu
Postacie leków o przedłużonym działaniu (depot) są stosowane zarówno doustnie, jak
i pozajelitowo. Postacie doustne są to najczęściej tabletki lub kapsułki wielowarstwowe,
o przedłużonym uwalnianiu substancji farmakologicznie czynnej. Postacie pozajelitowe
(domięśniowe lub podskórne) o przedłużonym działaniu uzyskuje się przez:
 spowolnienie procesu wchłaniania leku w wyniku wprowadzenia pochodnych danego leku
(np. olejowe pochodne estrowe niektórych leków neuroleptycznych) lub dołączenie do
cząsteczki leku białka, który spowalnia proces wchłaniania (np. do insuliny dołącza się
protaminÄ™),
 spowolnienie procesu wydalania.
1.3. Dawkowanie
Działanie danego leku zależy m.in. od jego stężenia we krwi i tkankach, a stężenie to jest
zależne od przyjętej dawki. Leki można podawać w dawkach jednorazowych (pro dosi)
oraz dawkach dobowych (pro die).
Rodzaje dawek:
 dawka progowa, minimalna  dosis minima  najmniejsza dawka wywołująca efekt
leczniczy,
 dawka lecznicza  dosis therapeutica  najczęściej stosowana dawka,
 dawka maksymalna  dosis maxima  dawka maksymalna, która nie wywołuje jeszcze
objawów toksycznych,
 dawka toksyczna  dosis toxica  najmniejsza dawka wywołująca zatrucie ostre,
 dawka śmiertelna  dosis letalis  najmniejsza dawka powodująca śmierć.
5
Farmakologia ogólna
W antybiotykoterapii czy w leczeniu nadczynności tarczycy podaje się:
 dawkę uderzeniową  pierwszą, zwykle dwukrotnie większą dawkę, stosowaną w celu
osiągnięcia szybkiego działania terapeutycznego,
 dawkę podtrzymującą  kolejne dawki podawane w celu utrzymania stałego stężenia
leku we krwi.
Dawki są obliczone po doustnym podaniu leku dorosłemu mężczyz
nie o wadze 70 kg.
Dawka tego samego leku podana doodbytniczo wynosi 3/4 dawki doustnej, podskórnie 
1/2 1/4 dawki doustnej, dożylnie  1/10 dawki doustnej.
Dawkowanie leków u dzieci
W dawkowaniu leków u dzieci uwzględnia się masę lub powierzchnię ciała, stosuje się
gotowe wzory, które ułatwiają obliczanie. Są one zamieszczone w różnych podręcznikach
farmakologii.
Wzór dla dzieci w wieku do 12 lat  tzw. reguła wieku i odsetek (uwzględnia odsetek dawki
dorosłego, nie dotyczy niemowląt)  wygląda następująco:
(4 x liczba lat dziecka )+ 20 = odsetek dawki dorosłego
Dawki dla dzieci powyżej 12 lat:
powierzchnia ciała dziecka
Dawka =
Å" dawka dla dorosÅ‚ego.
1,73 m2 (powierzchnia ciała dorosłego)
Powierzchnię ciała dziecka można odczytać z normogramu, jeśli zna się masę ciała i wzrost.
Wzory te nie uwzględniają różnic fizjologicznych między dziećmi (szczególnie
u wcześniaków i noworodków) a dorosłym człowiekiem.
W praktyce korzysta się z dawek zalecanych przez producentów. Dawki te są zazwyczaj
wyrażone w mg/kg masy ciała.
6
Farmakologia ogólna
Dawkowanie u osób starszych
W wyniku zmian w funkcjonowaniu wielu narządów (szczególnie wątroby, nerek), u osób po
60 roku życia losy leku w ustroju ulegają pewnym zmianom (szczególnie procesy
biotransformacji i wydalania). U tych chorych należy zwykle zmniejszyć dawki do 1/2 1/4.
Należy również pamiętać, że osoby starsze zażywają zwykle więcej leków, w związku z czym
należy uwzględnić interakcje między nimi.
Wskaz
nik leczniczy (IT  index therapeuticum) to stosunek dawki wywołującej objawy
toksyczne do dawki działającej leczniczo:
DL50
IT = ,
DE50
gdzie: DL50  minimalna dawka wywołująca śmierć lub objawy toksyczne u 50% badanej
populacji, DE50  minimalna dawka skuteczna u 50% populacji.
Wskaz
nik ten służy do oceny bezpieczeństwa danego leku.
7
Farmakologia ogólna
2. Farmakokinetyka
Farmakokinetyka bada losy leku w organizmie: uwalnianie, wchłanianie, transport,
biotransformację i wydalanie leku z organizmu. Na podstawie tych badań ustala się m.in.
optymalne dawkowania leku.
1. Uwalnianie leku z postaci, w jakiej został zaaplikowany pacjentowi (rozpad tabletki,
kapsułki itp.) obejmuje trzy etapy:
 rozpad postaci leku,
 rozpuszczenie substancji leczniczej,
 dyfuzję leku do miejsca wchłaniania.
2. Wchłanianie leków to transport z miejsca podania do krwi. Wchłanianie leków zależy
m.in. od:
 właściwości fizykochemicznych leku (wielkości cząsteczki, rozpuszczalności
w środowisku wodnym, stopnia jonizacji cząsteczki);
 drogi podania  drogą dożylną lek podawany jest bezpośrednio do krwi, pominięty
jest proces wchłaniania  wchłanianie jest 100%;
 biodostępności leku, czyli zdolności leku do wchłaniania się z miejsca podania do
krwiobiegu. Oznacza się tzw. współczynnik dostępności biologicznej, czyli ułamek
dawki, która uległa wchłonięciu. Jeśli współczynnik jest równy jedności, to znaczy, że
lek wchłonął się całkowicie. Przyczyny niecałkowitego wchłonięcia leku są różne,
należą do nich m.in.: właściwości fizykochemicznych leku, obecność innych
substancji, szybkość przepływu krwi w miejscu podania.
Drogi podania leków
Leki można stosować miejscowo na skórę: transepidermalnie i transfolikularnie. Nie
przedostają się one do ogólnego krążenia lub tylko w niewielkim stopniu. Do leków tych
należą środki ściągające, przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne i znieczulające. Działają
one w miejscu podania. Niektóre związki stosowane miejscowo mogą wchłaniać się do
krwioobiegu, na przykład przy uszkodzonej skórze. U niemowląt skóra jest szczególnie
wrażliwa i delikatna, tak więc stosując u nich leki o działaniu miejscowym należy
szczególnie uważać. W ostatnich latach wykorzystuje się drogę naskórną  m.in. do
podania azotanów w chorobie wieńcowej, leków przeciwbólowych w chorobie
nowotworowej (leki te dyfundują w określonej dawce w jednostce czasu).
8
Farmakologia ogólna
Leki działające ogólnie podawane są różnymi drogami, a następnie rozprowadzane
z krwią. Ich działanie ujawnia się z innym miejscu niż miejsce podania. Drogi podania
leku mogą być bardzo różne, zależą od sytuacji klinicznej oraz od właściwości
farmakokinetycznych danego leku. Wyróżniamy następujące drogi podania:
 przez przewód pokarmowy: droga doustną (per os), podjęzykowo (sub linguam),
doodbytniczo (per rectum),
 pozajelitowo: podskórnie (subcutanea  s.c.), dożylnie (intravenosa  i.v.),
domięśniowo (intramuscularis  i.m.),
 przez drogi oddechowe (per inhalationem).
Leki podane podjęzykowo wchłaniają się bezpośrednio do żyły głównej górnej,
z ominięciem krążenia wrotnego. pH śliny wynosi 5,7 7,0  najlepiej wchłaniają się leki
o pH obojętnym. Tą drogą podawane są leki, które są unieczynniane w wątrobie, na
przykład azotany (nitrogliceryna). Działanie leku podanego tą drogą pojawia się szybko,
w ciÄ…gu kilku minut.
Droga doustna jest najczęstszą drogą podania  wchłanianie leku odbywa się w różnych
odcinkach przewodu pokarmowego. Jej zalety to: bezpieczeństwo, wygoda, brak
wymogu sterylności podania. Do wad natomiast można zaliczyć to, że szybkość
wchłaniania jest zmienna w rożnych odcinkach przewodu pokarmowego. W żołądku
wchłania się niewiele leków. W kwaśnym środowisku żołądka najlepiej wchłaniają się
słabe kwasy (np. kwas acetylosalicylowy) oraz słabe zasady (kofeina, aminofenazon).
Zmiana kwasowości żołądka może zmienić stopień wchłaniania leków. Głównym
miejscem wchłaniania w przewodzie pokarmowym jest jelito cienkie, które posiada dużą
powierzchnię wchłaniania i jest bogato unaczynione. pH jelita cienkiego jest zasadowe
(pH 7,6 7,8). W jelicie cienkim najlepiej wchłaniają się związki niezjonizowane,
rozpuszczalne w tłuszczach. Na wchłanianie z jelit ma wpływ: podrażnienie śluzówki,
obecność pokarmu (na ogół lepsze wchłanianie jest na czczo), rodzaj pokarmu (nie
należy jednocześnie podawać leków adsorpcyjnych  np. węgla leczniczego oraz
zobojętniających).
Leki wchłonięte do krwioobiegu przedostają się żyłą wrotną do wątroby, gdzie dalej są
metabolizowane  unieczynniane. Często tylko niewielka ilość leku dostaje się do
narządów i tkanek docelowych i mimo dobrego wchłaniania dostępność biologiczna
może być niewielka.
Działanie leku po podaniu doustnym pojawia się po ok. 20 40 minutach.
9
Farmakologia ogólna
Leki podawane doodbytniczo  odczyn w odbytnicy wynosi ok. 7,8, a powierzchnia
wchłaniania jest niewielka. Leki z odbytnicy dostają się do żyły głównej dolnej
(z pominięciem krążenia wrotnego). Doodbytniczo podaje się leki w przypadku schorzeń
przewodu pokarmowego, występowania objawów niepożądanych po podaniu doustnym
(nudności, wymioty) bądz
utrudnionego połykania (zmiany chorobowe w jamie ustnej).
Działanie leku pojawia się po ok. 15 30 minutach.
Leki podawane pozajelitowo  po podaniu dożylnym lek zaczyna działać bardzo szybko
 proces wchłaniania jest tu praktycznie ominięty. Jednak równie szybko pojawiają się
działania niepożądane. Leki do podania dożylnego muszą spełniać określone warunki:
 muszą być jałowe,
 muszą być izotoniczne, o pH zbliżonym do płynów ustrojowych,
 nie mogą to być zawiesiny ani oleje, ze względu na możliwość powstania zatorów,
 leki podaje się bardzo wolno i uważnie obserwuje się chorego.
Leki dożylne podaje się w bolusie  szybkim wstrzyknięciu dożylnym lub we wlewie
ciągłym (podawanym długo, ze stałą szybkością). Dożylnie podajemy na przykład:
Hydrocortisonum hemisuccinatum, Calcium bromatum.
Drogą domięśniową podaje się roztwory wodne, olejowe i zawiesiny (oleje i zawiesiny są
wchłaniane wolniej niż roztwory wodne). Leki, podobnie jak w przypadku leków
podawanych pozajelitowo, muszą być jałowe, muszą posiadać odczyn obojętny
(wstrzykniecie słabo kwaśnych roztworów jest bolesne), a maksymalna objętość płynu
powinna wynosić 5 ml. Domięśniowo podajemy na przykład: Cardiamid-Coffein,
Hydrocortisonum hemisuccinatum, Penicyllinum procainicum.
Podanie podskórne polega na podaniu leku w podskórną tkankę tłuszczową. Lek musi
być jałowy, izotoniczny, mieć postać roztworu wodnego, nie może być drażniący, musi
mieć odczyn obojętny. Podajemy nie więcej niż 2 ml leku, a działanie leku pojawia się po
ok. 15 30 minutach. Podskórnie podajemy np. Cardiamid-Coffein, preparaty insuliny,
szczepionki.
Leki podawać można również dolędz
wiowo, dootrzewnowo, dosercowo, doszpikowo
i dotętniczo.
Drogą wziewną podaje się leki znieczulające ogólnie oraz leki przeciwastmatyczne
(działające miejscowo). Szybkość działania tych ostatnich zależy od wielkości cząsteczek
10
Farmakologia ogólna
rozproszonego leku  im mniejsze cząsteczki, tym szybciej docierają do płuc (leki te
podawane sÄ… w postaci aerozoli).
Wchłanianie leku odbywa się najczęściej na zasadzie dyfuzji biernej. Najłatwiej dyfundują
cząsteczki małe, rozpuszczalne w tłuszczach i niezjonizowane. Wchłanianie większości
leków (z wyjątkiem dożylnych) odbywa się zgodnie z kinetyką pierwszego rzędu, to
znaczy, że wchłania się stały ułamek podanej dawki. Leki podawane dożylnie wchłaniają
się zgodnie z kinetyką zerowego rzędu, co oznacza, że wchłania się stała ilość leku
(100%).
3. Transport
Transport leków polega na przenikaniu leku i jego metabolitów przez błony biologiczne,
które stanowią pewne bariery dla leków i przez które jedne leki przenikają łatwiej, a inne
trudniej. Transport przez bariery biologiczne odbywa się najczęściej na zasadzie dyfuzji
biernej.
A. Dyfuzja bierna odbywa siÄ™:
 zgodnie z gradientem stężeń,
 do wyrównania stężeń,
 bez nakładu energii.
 im większa różnica stężeń, tym większa szybkość wchłaniania
Warunki dyfuzji biernej:
 wielkość cząsteczek,
 rozpuszczalność w lipidach (łatwiej dyfundują leki rozpuszczalne w lipidach),
 stopień dysocjacji (cząsteczki niezdysocjowane przechodzą łatwiej),
 pH środowiska wpływa na wchłanianie i wydalanie leku transportowanego na tej
drodze, np. aspiryna (słaby kwas) lepiej wchłania się z kwaśnego środowiska
żołądka. Leki zasadowe natomiast lepiej wchłaniają się z zasadowego środowiska
jelita cienkiego.
B. Dyfuzja ułatwiona nie wymaga energii i odbywa się:
 zgodnie z gradientem stężeń,
 dzięki obecności nośników w błonie komórkowej do przenoszenia substancji.
11
Farmakologia ogólna
C. Transport aktywny odbywa siÄ™:
 wbrew gradientowi stężeń,
 przy nakładzie energii
 przy udziale nośników.
D. Pinocytoza odgrywa małą rolę w transporcie leków. Przypomina proces fagocytozy
u pierwotniaków.
4. Dystrybucja, czyli rozmieszczenie leku w tkankach
Po wchłonięciu do krwioobiegu leki wiążą się z białkami krwi (najczęściej albuminami).
Połączenie to jest odwracalne. Lek związany (lek + białko) oraz lek w stanie wolnym są
w stanie równowagi dynamicznej.
Lek + białko Lek wolny
Lek związany (lek + białko) nie przechodzi przez błony biologiczne, nie ulega
transformacji i wydalaniu, nie jest aktywny biologicznie. Natomiast lek wolny posiada
działanie farmakologiczne, ulega procesowi biotransformacji i wydalaniu.
Leki posiadają różną zdolność wiązania z białkami. Te, które wiążą się silniej, działają
dłużej. Natomiast leki, które nie tworzą połączeń z białkami, szybko ulegają
biotransformacji i wydalaniu z ustroju.
Rysunek 2. Dystrybucja leku
12
Farmakologia ogólna
Obszar, w którym lek porusza się swobodnie, nie ograniczany żadnymi barierami,
nazywany kompartmentem (np. wewnątrz komórki dowolnej tkanki czy we krwi lek może
poruszać się swobodnie, ale aby wydostać się z krwi lub do przestrzeni pozakomórkowej
musi pokonać barierę, która stanowią błony biologiczne).
Rozmieszczenie leku w tkankach jest swoiste dla danego leku i zależy od wielu
czynników: wielkości cząsteczek, stopnia dysocjacji oraz stopnia wiązania z białkami
osocza i tkanek. Rozmieszczenie leku w tkankach zależy również od stopnia ukrwienia
tkanek  do tkanek lepiej ukrwionych lek dociera szybciej niż do tkanek słabo
ukrwionych (kości, tkanka tłuszczowa).
Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje rozmieszczenia leków w organizmie:
 wewnÄ…trznaczyniowe, tj. we krwi (np. dekstran, nowobiocyna),
 we krwi i płynie tkankowym (np. streptomycyna),
 w całej objętości wody ustrojowej (np. mocznik),
 w tkance tłuszczowej.
Przechodzenie leku przez bariery
Bariera krew mózg  większość leków transportowana jest na zasadzie dyfuzji biernej.
Bariera ta jest jednak mało dostępna dla większości leków, przenikanie przez nią
zachodzi wolniej. Dodatkową przeszkodę stanowią enzymy, które rozkładają niektóre leki
(np. zwiotczające). Leki o znacznej lipofilności łatwiej przechodzą przez tę barierę.
W stanach zapalnych dochodzi do zwiększenia przepuszczalności bariery krew mózg.
Jest ona również bardziej przepuszczalna u dzieci i osób starszych.
Bariera łożyskowa  każdy lek działający na przyszłą matkę działa również na płód,
jednak przechodzenie leków przez tę barierę jest wolniejsze.
Parametrem farmakokinetycznym, określającym sposób rozmieszczenia leku
w organizmie, jest pozorna objętość dystrybucji (Vd). Jest to objętość płynu, w której
należałoby rozpuścić wchłoniętą dawkę leku, aby uzyskać takie stężenie jak we krwi.
Otrzymujmy ją dzieląc dawkę wchłonięta (A) przez stężenie leku we krwi (C).
Vd = A/C.
13
Farmakologia ogólna
Mała wartość Vd oznacza duże stężenie leku we krwi. Duża wartość oznacza duże
rozmieszczenie leku w tkankach i narzÄ…dach.
5. Biotransformacją (metabolizmem) nazywamy chemiczne przemiany leków
w organizmie.
Głównym miejscem metabolizmu jest wątroba, ale proces biotransformacji może
zachodzić i w innych narządach. Leki po wchłonięciu z przewodu pokarmowego
przechodzą do żyły wrotnej i dalej do wątroby. Proces ten nosi nazwę efektu
pierwszego przejścia. W wątrobie pod wpływem enzymów mikrosomalnych, w wyniku
licznych reakcji chemicznych w cząsteczce leku, dochodzi do określonych zmian,
prowadzących bardzo często do unieczynnienia leku. W wyniku reakcji chemicznych
w wątrobie może również dojść do uczynnienia niektórych leków, związki nieaktywne
biologicznie nazywamy prolekami.
Utlenianie mikrosomalne zachodzi przy udziale izoenzymów cytochromu P450.
Aktywność tych enzymów zmienia się z wiekiem: u noworodka są one praktycznie
nieaktywne, następnie aktywność wzrasta w miarę kontaktu z różnymi substancjami, by
od 50 roku życia zacząć powoli maleć. Wiele leków może indukować lub hamować
aktywność mikrosomalnego układu enzymatycznego.
Reakcje chemiczne związane z metabolizmem leków zachodzą w dwóch fazach:
1) reakcje I fazy  reakcje utleniania, redukcji, hydrolizy. W wyniku tych procesów
następuje zmiana aktywności leku (unieczynnianie leku, zmiana kierunku i siły
działania);
2) reakcje II fazy  reakcje syntezy (sprzęgania z glicyną lub kw. glukuronowym,
acetylacji). W wyniku tych reakcji powstajÄ… zwiÄ…zki nieczynne, niespolaryzowane,
które łatwo ulegają eliminacji z ustroju.
Na metabolizm leków mają wpływ następujące czynniki:
 czynnik genetyczny,
 wiek  różna aktywność enzymów mikrosomalnych (patrz wyżej),
 stany chorobowe  szczególnie wątroby,
 interakcje  leki wpływające na enzymy mikrosomalne zmieniają metabolizm innych
leków,
 drogi podania leku  efekt pierwszego przejścia występuje głównie po podaniu
doustnym,
 płeć  metabolizm szybciej zachodzi u mężczyzn.
14
Farmakologia ogólna
6. Wydalanie  proces usunięcia z ustroju leku lub jego metabolitów.
Leki i ich metabolity mogą być wydalane przez nerki, z żółcią, z kałem, płucami, ze śliną,
z potem, z mlekiem matki.
Proces wydalania przez nerki zależy od intensywności przesączania kłębkowego oraz
wchłaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych.
Przesączanie kłębuszkowe  w kłębuszkach przesączaniu ulegają leki, które znajdują
się w osoczu i które nie są związane z białkiem (lub ich metabolity). Związki polarne
i rozpuszczalne w wodzie nie są zdolne przenikać zwrotnie do układu krążenia i są
wydalane. Wchłanianie zwrotne jest procesem biernym, ulegają mu tylko leki lipofilne
i niezjonizowane. Istotne znaczenie ma tu pH moczu, gdyż zależy od niego stopień
dysocjacji związku. W warunkach fizjologicznych mocz jest słabo kwaśny (pH 6,8).
Zakwaszenie moczu może wzmagać zwrotne wchłanianie słabych kwasów, a zmniejszać
wchłanianie słabych zasad. I odwrotnie  alkalizacja moczu nasila wchłanianie słabych
zasad, a zmniejsza wchłanianie słabych kwasów.
Przez aktywne wydalanie kanalikowe (wymagające nakładów energetycznych)
transportowane są leki o charakterze kwasów organicznych, np. penicylina, chinina. Jego
cechą charakterystyczną jest duża sprawność, ograniczeniem jest natomiast wysycenie
układu przenośników (np. przy dużych dawkach benzylopenicyliny) oraz blokowanie
przez zwiÄ…zki konkurencyjne (np. probenecyd hamuje wydalanie benzylopenicyliny).
Wydalanie z żółcią  tą drogą wydalane są na przykład makrolidy, pochodne hydantoiny
i środki cieniujące.
Przez płuca wydalane są związki lotne lipofilne (np. środki znieczulające ogólnie, alkohol,
olejki eteryczne, gwajakol).
Wraz z mlekiem wydalane są głównie leki o charakterze słabych zasad
(np. erytromycyna) oraz leki nie ulegajÄ…ce jonizacji (np. mocznik, etanol). Z mlekiem sÄ…
wydalane również środki znieczulające ogólnie, nikotyna, izoniazyd, nowobiocyna, leki
tyreostatyczne i przeciwpadaczkowe, a także pochodne bezodiazepiny i tiazydu. Leki
wydalane z mlekiem mogą być niebezpieczne dla karmionego dziecka!
15
Farmakologia ogólna
Podstawowe parametry farmakokinetyczne:
 stała szybkości eliminacji (K)  określa szybkość znikania leku z ustroju;
 okres półtrwania (t0,5)  biologiczny okres półtrwania to czas, w którym stężenie leku we
krwi zmniejszy się o połowę. W farmakoterapii znajomość tego parametru umożliwia
ustalenie właściwego schematu dawkowania leku;
 współczynnik oczyszczania (klirens)  jest miarą zdolności nerek do usuwania
i wydalania danego zwiÄ…zku z moczem. Podaje siÄ™ go w ml na minutÄ™;
 AUC  pole powierzchni pod krzywą, będące miarą dostępności biologicznej leku.
Szybkość wchłaniania i wydalania jest różna. Najczęściej wchłanianie leku jest krótsze niż
wydalanie.
16
Farmakologia ogólna
3. Farmakodynamika
Farmakodynamika to dziedzina farmakologii zajmująca się mechanizmami działania leków
oraz wpływem leków na przebiegające w ustroju procesy fizjologiczne.
3.1. Działanie leku na organizm
Lek wprowadzony do ustroju wywołuje w nim określone zmiany, prowadzące do zniesienia
dolegliwości chorobowych, czyli zniesienia objawów choroby. Zmiany te nazywamy efektem
farmakologicznym.
Działanie leku może być:
 przyczynowe  usuwajÄ…ce przyczynÄ™ choroby (np. antybiotyki i chemioterapeutyki
niszczą drobnoustroje wywołujące chorobę),
 objawowe  leki Å‚agodzÄ… objawy choroby, przynoszÄ… poprawÄ™ stanu zdrowia chorego,
ale nie likwidują przyczyny (np. leki przeciwbólowe, obniżające temperaturę ciała).
Oczekiwany efekt farmakologiczny jest wskazaniem do stosowania danego leku.
Tachyfilaksja polega na zmniejszaniu działania leku (efektu farmakologicznego) po kolejnych
podaniach tego leku, aż do wygaszenia działania.
Tolerancja to proces podobny do tachyfilaksji, ale rozwijający się słabiej. Do uzyskania
takiego samego efektu musimy stosować coraz większe dawki leku (np. leki nasenne, leki
przeciwbólowe).
Kumulacja  gromadzenie się leku w organizmie, które jest wynikiem krótkich odstępów
czasowych między kolejnymi dawkami (np. w ustroju, dokładnie mięśniu sercowym, łatwo
kumulujÄ… siÄ™ glikozydy nasercowe).
Idiosynkrazja  zwiększona, uwarunkowana genetycznie, nadwrażliwość organizmu na leki
(np. hemoliza krwinek po lekach przeciwzimniczych czy sulfonoamidach u ludzi
z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-foforanowej).
17
Farmakologia ogólna
Czynniki wpływające na efekt leczniczy
Efekt farmakologiczny danego leku zależy m.in. od stanu chorego, wieku, płci, masy ciała,
genotypu. Obok działania farmakologicznego leki posiadają również działania niepożądane.
Działania niepożądane
Działania niepożądane leku to działania obserwowane u chorego w czasie stosowania
danego leku w dawkach leczniczych. Działania niepożądane mogą, ale nie muszą wystąpić
u chorego. Występują one obok działań farmakologicznych. W przypadku przedawkowania
danego leku mamy do czynienia z działaniem toksycznym. Nie ma leków, które nie posiadają
działań niepożądanych, czasami działanie te są słabo zaznaczone, zależą od danego leku
oraz od pacjenta (jego wieku, płci, masy ciała, genotypu). W przypadku niektórych leków
działania niepożądane mogą być bardzo groz
ne i doprowadzić do znacznych szkód
w organizmie pacjenta (nawet do śmierci pacjenta). Najważniejsze działania niepożądane
leków to:
 reakcje ze strony układu pokarmowego (występują najczęściej), sercowo-naczyniowego,
oddechowego, nerwowego, moczowego i innych,
 reakcje alergiczne,
 działanie rakotwórcze,
 działanie teratogenne i embriotoksyczne.
Reakcje ze strony układu pokarmowego są najczęściej występującymi działaniami
niepożądanymi. Należą do nich: nudności, wymioty, bóle brzucha, krwawienia, uszkodzenia
błony śluzowej żołądka i jelit, hamowanie flory bakteryjnej jelit, co może doprowadzić
wtórnych zakażeń grzybiczych.
Reakcje alergiczne są wynikiem reakcji antygenu (leku) z przeciwciałem. Mogą się objawiać
w różny sposób, jako:
 miejscowe (wysypka, pokrzywka),
 ogólne: opóz
nione (występują po kilku godzinach lub dniach) i natychmiastowe
(występują bezpośrednio po zastosowaniu, np. po penicylinie, prokainie). Objawy:
uszkodzenie układu krwiotwórczego, dychawica oskrzelowa, wstrząs anafilaktyczny 
najcięższa postać reakcji alergicznej.
Działanie rakotwórcze posiada wiele leków i substancji chemicznych, m.in.: związki metali
(arsenu, chromu, niklu itp.), produkty destylacji ropy naftowej, a wśród leków: środki
18
Farmakologia ogólna
alkilujące, leki przeciwnowotworowe, immunosupresyjne, niektóre sulfonoamidy, antybiotyki
(gryzeofulwina  lek przeciwgrzybiczy).
Działanie teratogenne  najbardziej niebezpieczny dla płodu jest pierwszy trymestr (okres
organogenezy). Leki podane w tym czasie przyszłej matce mogą spowodować obumarcie
płodu lub uszkodzenia prowadzące do powstania wad rozwojowych. Leki stosowane
w drugim okresie ciąży (w okresie rozwoju płodu) również mogą doprowadzić do
uszkodzenia płodu, poronienia lub obumarcia. Mówimy wtedy o działaniu embriotoksycznym.
Podając lek kobiecie ciężarnej zawsze należy zastanowić się i sprawdzić czy nie działa on
teratogennie. Działanie teratogenne i embriotoksyczne posiadają wszystkie leki i środki
cytostatyczne (promienie jonizujÄ…ce i leki przeciwnowotworowe), tetracykliny (powodujÄ…ce
zaburzenia rozwoju kości i zębów), chloramfenikol (obumarcie płodu), sulfonoamidy
(hiperbilirubinemia). Lista leków jest bardzo długa, ciągle pojawiają się nowe leki, u których
do końca nie zbadano ich działania teratogennego.
3.2. Mechanizm działania leków
Wyróżniamy trzy typy mechanizmów działania leków:
 mechanizm fizykochemiczny  na przykład zmiana przepuszczalności błony komórkowej
(środki znieczulające ogólnie), zmiana ładunku elektrycznego komórki, w efekcie
porażenie mięśni prążkowanych (kurara),
 mechanizm biochemiczny  lek reaguje z enzymem, koenzymem, substratem, w wyniku
czego następuje zahamowanie lub nasilenie aktywności enzymów,
 mechanizm receptorowy.
Najistotniejsze znaczenie na mechanizm receptorowy. Teoria receptorowa Clarka zakłada,
że działanie leku polega na połączeniu się leku z receptorem, a efekt działania jest
proporcjonalny do liczby zajętych receptorów. Receptor to swoiste miejsce, w którym lek
wiąże się z komórką, wywołując efekt farmakologiczny. Receptory są z reguły miejscami
wiÄ…zania naturalnych przekaz
ników acetylocholiny, adrenaliny, serotoniny.
Aby zadziałać, lek musi mieć zdolność wiązania się z receptorem. Ta zdolność nazywana
jest powinowactwem do receptora. Lek majÄ…cy powinowactwo nazywa siÄ™ ligandem. Leki
mające duże powinowactwo do receptora wypierają leki, które mają mniejsze powinowactwo.
19
Farmakologia ogólna
Aktywność wewnętrzna: lek, który ma zdolność aktywowania receptora. Jeśli lek nie
posiada aktywności wewnętrznej blokuje receptory.
Agonista to lek, który ma duże powinowactwo do receptora i dużą aktywność wewnętrzną
 może więc aktywować receptor.
Antagonista to lek, który ma powinowactwo do receptora, ale nie ma aktywności
wewnętrznej  może znosić lub osłabiać działanie agonisty (np. atropina jest antagonistą
receptora muskarynowego).
Rodzaje receptorów:
 receptory metabotropowe  na przykÅ‚ad receptory Ä…- i ²-adrenergiczne, zwiÄ…zane sÄ…
z białkiem G, które pośredniczy w aktywności enzymów, biorących udział w syntezie
wtórnych przekaz
ników w komórce,
 receptory jonotropowe  regulują przepływ jonów przez kanały jonowe. Receptory te
występują w OUN, w płytce nerwowo-mięśniowej i zwojach układu autonomicznego.
Wyróżniamy następujące rodzaje regulacji receptorowej:
 regulacja dodatnia (up regulation)  długotrwałe podawanie antagonisty może
spowodować zwiększenie wrażliwości receptorów lub ich liczby. Nagłe przerwanie
podawania takiego leku (np. propranololu) może spowodować pojawienie się działań
niepożądanych (arytmii);
 regulacja ujemna (down regulation)  długotrwałe podawanie agonisty może
spowodować zmniejszenie wrażliwości receptorów lub zmniejszenie ich liczby. W efekcie
leki takie sÄ… z czasem mniej skuteczne.
3.3. Interakcje leków
W procesie leczenia pacjent rzadko otrzymuje jeden lek, najczęściej prowadzone jest
leczenie skojarzone (polipragmazja), co oznacza, że stosuje się kilka leków jednocześnie.
Równoczesne stosowanie kilku leków może być korzystne, ale może również spowodować
działania niekorzystne dla organizmu. Znajomość interakcji leków jest szczególnie ważna
w warunkach szpitalnych, gdzie pacjentowi podaje się jednocześnie kilka, kilkanaście leków
różnymi drogami.
20
Farmakologia ogólna
Interakcje leków to wzajemne oddziaływanie na siebie leków jednocześnie stosowanych.
Interakcje dzielimy na trzy zasadnicze typy:
1. Interakcja farmaceutyczna dotyczy niezgodności recepturowych, fizycznych
i chemicznych. Pojawiają się one najczęściej w trakcie mieszania kilku leków
w strzykawce. Mogą prowadzić do zaniku aktywności leku lub do powstania związków
toksycznych  nie zawsze objawia się to zmętnieniem czy pojawieniem osadu. Aby
ograniczyć interakcje tego typu:
 należy uważnie czytać ulotki przylekowe, szczególnie część dotyczącą działań
niepożądanych i interakcji, gdyż lista leków, których nie należy łączyć w jednej
strzykawce lub w jednym wlewie jest bardzo długa;
 należy przestrzegać wskazań producenta, dotyczących sporządzania roztworów
iniekcji suchych;
 należy przestrzegać zasad aseptyki,
 nie należy przygotowywać roztworów mieszanin na zapas,
 każde opakowanie sporządzonej mieszaniny należy oznaczyć (załączyć etykietę
z opisem zawartości),
 w przypadku podawania choremu leków, które nie powinny się z sobą stykać, należy
stosować specjalne nasadki rozgałęziające,
 przed podaniem mieszaniny należy dokładnie ja obejrzeć  czy nie na zmiany
zabarwienia, czy nie pojawiło się zmętnienie lub osad (takiej mieszaniny nie możemy
podać),
 nie należy dodawać żadnych leków do przetaczanej krwi, preparatów
krwiopochodnych, do emulsji tłuszczowych,
Przykładowo: nie należy mieszać penicylin z roztworami zawierającymi mleczany,
antybiotyków aminoglikozydowych z steroidami. Przy rozpuszczaniu leków
liofilizowanych nie należy energicznie potrząsać fiolką, aby nie wprowadzić zbyt dużo
powietrza. W niektórych przypadkach ważna jest kolejność dodawania składników
2. Interakcja farmakokinetyczna dotyczy wpływu jednego leku w ustroju na losy drugiego
leku, a więc na wchłanianie, dystrybucję, metabolizm i wydalanie.
Interakcje w zakresie wchłaniania w przewodzie pokarmowym:
 tworzenie się trudno wchłanianych połączeń  tetracykliny z jonami metali,
 adsorpcja leków  np. antybiotyków, sulfonoamidów na węglu leczniczym,
 leki wpływające na motorykę przewodu pokarmowego:
21
Farmakologia ogólna
" zwalniające perystaltykę (cholinolityki  atropina)  zwiększają wchłanianie,
" przyspieszające perystaltykę (środki przeczyszczające)  zmniejszają wchłanianie,
 zmiany pH  leki zobojętniające zmniejszają wchłanianie leków o charakterze
kwaśnym, zwiększają wchłanianie słabych zasad.
Interakcje w zakresie wiązania z białkami: leki mogą wzajemnie wypierać się z połączeń
z białkami, czego skutkiem jest zwiększenie frakcji wolnej leku (biologicznie aktywnej)
i wzrost stężenia leczniczego we krwi oraz toksyczności leku. Na przykład stężenie frakcji
wolnej warfaryny czy tolbutamidu wzrasta w obecności niesteroidowych leków
przeciwzapalnych, które wypierają warfarynę lub tolbutamid z połączeń z białkami krwi.
Interakcje w zakresie transportu i dystrybucji  zmiana transportu przez błony
biologiczne  dotyczÄ…:
 zmiany pH i zmiany jonizacji cząsteczek leków i związanej z tym zmiany
przepuszczalności błon biologicznych dla cząsteczek zjonizowanych,
 hamowania lub aktywowania transportu aktywnego, przez blokowanie systemu
przenośnikowego w błonie komórkowej.
Interakcje w zakresie metabolizmu  dotyczy wpływu leków na aktywność enzymów
mikrosomalnych. Leki mogą aktywować działanie tych enzymów (induktory
enzymatyczne) lub hamować działanie enzymów (inhibitory enzymatyczne). Induktory
enzymatyczne przyspieszają metabolizm wielu leków przez obniżenie ich poziomu we
krwi, skrócenie okresu półtrwania, a w efekcie osłabienie działania farmakologicznego
danego leku. Przykłady induktorów: insektycydy, herbicydy, leki: np. nasenne
(fenobarbital i glutetymid), analeptyki (niketamid), przeciwbólowe (fenylobutazon),
przeciwcukrzycowe (tolbutamid). Natomiast inhibitory enzymatyczne hamujÄ… metabolizm
leków: zwiększają ich stężenie we krwi, wydłużają okres półtrwania, a w efekcie
zwiększają działanie leku, jednak równocześnie zwiększają toksyczność, co może być
niebezpieczne dla życia i zdrowia pacjenta. Przykłady: inhibitory nonoaminooksydazy
IMAO nasilają toksyczność wielu leków, w tym pochodnych amin katecholowych.
Leki hamujące aktywność cytochromu P450 (cymetydyna, ketonazol, erytromycyna)
hamują metabolizm leków  zwiększają toksyczność leków, które są metabolizowane
przez układ enzymatyczny.
Interakcje w zakresie wydalania  zmiana pH moczu:
 alkalizacja moczu: węglan sodu powoduje zwiększenie wydalania leków
o charakterze kwaśnym (np. barbituranów) i zmniejszenie wydalania leków
o charakterze zasadowym (amfetaminy),
22
Farmakologia ogólna
 zakwaszenie moczu powoduje działania odwrotne: wzmaga wydalanie m.in.
amfetaminy, metyloksantyn, chininy, zmniejsza wydalanie barbituranów,
sulfonoamidów, salicylanów, streptomycyny i fenylobutazonu.
3. Interakcja farmakodynamiczna dotyczy najczęściej współzawodnictwa (oddziaływania
leków na receptor) o miejsce (punkt uchwytu) w receptorze. Działanie to może to być
antagonistyczne lub synergistyczne. Działanie synergistyczne to wspólne,
jednokierunkowe działanie leków. Rozróżniamy:
 synergizm addycyjny  efekt działania leków podanych razem jest sumą działania
poszczególnych składników,
 synergizm hiperaddycyjny  efekt działania leków podanych razem jest większy niż
suma działania poszczególnych leków. Leki posiadają rożne punkty uchwytu, np. jony
wapniowe i glikozydy nasercowe zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego.
Działanie antagonistyczne oznacza, że poszczególne leki mają działanie
przeciwstawne. Wyróżniamy:
" antagonizm konkurencyjny (kompetencyjny)  dwa leki współzawodniczą o to
samo miejsce (punkt uchwytu) w receptorze (np. atropina znosi działanie
acetylocholiny  atropina jest antagonistÄ…, a acetylocholina agonistÄ… receptora
cholinergicznego),
" antagonizm niekonkurencyjny  leki działają na ten sam receptor, ale nie o ten
sam punkt uchwytu (leki mają różne punkty uchwytu w tym samym receptorze),
" antagonizm funkcjonalny (czynnościowy)  dwa leki działają przeciwstawnie
przez różne mechanizmy, np. noradrenalina, działając na receptory alfa,
powoduje skurcz naczyń, natomiast papaweryna, działając bezpośrednio na
mięśniówkę naczyń, rozkurcza naczynia,
" antagonizm chemiczny  w organizmie następuje reakcja chemiczna między
dwoma lekami i powstaje produkt nieaktywny farmakologicznie, np. EDTA Å‚Ä…czy
się z ołowiem (reakcja ta jest wykorzystywana w leczeniu ołowicy).
Interakcje leków wykorzystuje się w celu:
1) zwiększenia skuteczności leczenia,
2) zmniejszenia działań niepożądanych,
3) przedłużenia działania leków,
4) przyspieszenia eliminacji trucizn z ustroju.
23
Farmakologia ogólna
4. Lekozależność
Lekozależność to stan uzależnienia się od efektów farmakologicznych danego leku.
Lekozależność rozwija się w wyniku nadużywania leków lub używek. Według definicji
Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) nadużywanie jest to przyjmowanie (samostosowanie)
danego leku (lub środka), niezgodne z jego ustalonym przeznaczeniem leczniczym lub
socjalnym. Wyróżniamy:
1) zależność psychiczną  trudne do przezwyciężenia dążenie do przyjmowania środka;
powoduje ją stan euforii wywołany przez środek;
2) zależność fizyczną  konieczność przyjmowania środka w celu niedopuszczenia do
wystąpienia zespołu abstynencji; spowodowana jest dużymi zmianami adaptacyjnymi
w układzie nerwowym. Ustanie działania tego środka prowadzi do pojawienia się
charakterystycznych objawów zwanych  zespołem abstynencji . Objawy zespołu
abstynencji to: pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego z niebezpiecznymi dla życia
drgawkami. Objawy te zależą od środka, który wywołał zależność, czasu jego używania,
wielkości dawek stosowanych. Z czasem w organizmie wytwarza się tolerancja, czyli
zmniejszenie wrażliwości na lek i konieczność stosowania coraz większych dawek,
w celu uzyskania działania o tym samym nasileniu.
Szybkość z jaka rozwija się tolerancja, jest różna dla różnych leków. Tolerancja na jeden lek
wywołuje tolerancję na inne leki czy środki  jest to tak zwana tolerancja krzyżowa
(np. konieczność stosowania u alkoholików dużych dawek środków znieczulających, w celu
wywołania znieczulenia ogólnego).
Powstawanie lekozależności jest uzależnione od:
 dawki stosowanego środka,
 drogi podania (po podaniu dożylnym występują wyższe stężenia we krwi),
 czasu podawania oraz przerw między kolejnymi dawkami  jeśli lek stosowany jest
z odpowiednio długimi przerwami, lekozależność rozwija się trudniej. Dla poszczególnych
leków wywołujących zależności, dawki oraz czasy stosowania są różne: dla opium
i morfiny wynoszą klika dni, dla leków psychopobudzających  kilka tygodni, dla
alkoholu  wiele lat.
Przyczyną powstawania lekozależności jest najczęściej lekkomyślne stosowanie leków.
Dlatego personel medyczny powinien bardzo krytycznie podchodzić do konieczności
24
Farmakologia ogólna
podawania niektórych środków. Dotyczy to przede wszystkim leków nasennych,
uspokajających, anksjolityków oraz przeciwbólowych.
Wyróżniamy następujące typy zależności:
 typ morfinowy,
 typ barbituranowy,
 typ alkoholowy,
 typ kokainowy
 typ haszyszowy,
 typ amfetaminowy,
 typ substancji halucynogennych.
Uzależnienie od narkotycznych leków przeciwbólowych  heroiny, morfiny i jej
pochodnych.
Uzależnienie to charakteryzuje się silną zależnością psychiczną i fizyczną (szczególnie po
podaniu dożylnym), bardzo szybko rozwijającą się tolerancją. Objawy zespołu
odstawiennego rozpoczynajÄ… siÄ™ kilka godzin po ostatniej dawce morfiny i trwajÄ… ok. 10 dni.
Należą do nich: niepokój, bóle mięśniowe, parestezje (mrowienia), nadmierne pocenie się,
nudności przechodzące w wymioty, skurcze jelit, przyspieszenie oddechu i czynności serca,
podwyższenie ciśnienia krwi. Zespół ten jest szczególnie ciężki, jeśli został wywołany
podaniem leku działającego antagonistycznie (np. naloksonu). Długotrwałe przyjmowanie
prowadzi do zaburzeń psychicznych (stany depresyjne, lękowe, stopniowy zanik tzw. uczuć
wyższych, omamy, urojenia, psychozy, tendencje samobójcze). Zaburzenia somatyczne
prowadzÄ… do wychudzenia i wyniszczenia organizmu.
Uzależnienie od środków nasennych  pochodnych kwasu barbiturowego, kwasu
glutarowego, ureidy.
Nadużywanie tych leków jest konsekwencją stosowania ich w celach leczniczych i szybko
rozwijającej się tolerancji  prowadzi to w konsekwencji do powstania lekozależności.
Tolerancja nie rozwija się na działanie depresyjne na ośrodek oddechowy, co może
doprowadzić do niezamierzonej śmierci wskutek porażenia tego ośrodka. Długotrwałe
używanie prowadzi do zaburzeń psychicznych  ospałości, upośledzenia procesów
kojarzenia, pamięci, koncentracji, chwiejności lękowej, drażliwości, skłonności do kłótni.
Występują również liczne zaburzenia neurologiczne, rozwija się zależność fizyczna
i psychiczna. Odstawienie prowadzi do rozwoju abstynencji z takimi objawami, jak stany
lękowe, omamy, drżenia mięśniowe, zaburzenia ze strony układu pokarmowego i krążenia,
25
Farmakologia ogólna
niewydolność oddechowa. Pochodne benzodiazepiny również działają uzależniająco, choć
uważane są za bezpieczniejsze od klasycznych leków nasennych  zatrucia śmiertelne tymi
lekami zdarzają się rzadko. Zależność od bezodiazepiny rozwija się po kilku miesiącach
ciągłego ich stosowania (jeśli stosowane są w dawkach terapeutycznych). Odstawienie
wywołuje objawy abstynencji, są one uzależnione od czasu stosowania leków oraz od
dawek. Pierwsze objawy to: pobudzenie psychoruchowe, mrowienie kończyn, wrażliwość na
światło i dz
więk, zaburzenia snu.
Uzależnienie od kokainy
Kokaina jest alkaloidem otrzymywanym z krzewu kokainowego Erythroxylon coca,
rosnącego w Ameryce Południowej. W XIX wieku stała się w Europie modna używką.
Chlorowodorek kokainy szybko wchłania się z błon śluzowych nosa, wywołując pobudzenie
ośrodkowe i stany euforyczne. Kokaina wywołuje silną zależność psychiczną. Po jej podaniu
obserwuje się zwiększenie aktywności psychoruchowej, usunięcie objawów zmęczenia,
podwyższenie ciśnienia krwi, zmniejszenie uczucia głodu, dobre samopoczucie, a przy
większych dawkach błogostan, który jednak utrzymuje się krótko. Osoby uzależnione często
czują potrzebę powtarzania dawek, a także łączą kokainę z alkoholem etylowym i opioidami.
U osób uzależnionych prowadzi to do zaburzeń snu, uszkodzenia błon śluzowych
i wyniszczenia organizmu, psychoz toksycznych, przebiegajÄ…cych z omamami czuciowymi
(wrażenie poruszania się robaków pod skórą) i ruchowymi. Ponieważ alkaloid ten nie
wywołuje zależności fizycznej, zespół odstawienny przebiega łagodnie  problemem nie jest
odstawienie kokainy, ale nauczenie się życia bez jej pobudzającego wpływu.
Uzależnienie od amfetaminy (również fenmetrazyny, metamfetaminy)
Amfetamina wywołuje pobudzenie psychoruchowe, pozorną łatwość uczenia się, jasność
myśli, dobre samopoczucie, podwyższenie ciśnienia krwi, przyspieszenie czynności serca,
zmniejszenie łaknienia. Chętnie sięga po nią młodzież, szczególnie w okresie egzaminów.
Po ustąpieniu działania pobudzającego pojawia się senność, znużenie, a nawet stany
depresyjne. Amfetamina nie wywołuje uzależnienia fizycznego, tylko psychiczne, często
bywa łączona z alkoholem etylowym czy opioidami. Długotrwałe stosowanie amfetaminy
prowadzi do powstania psychoz toksycznych z halucynacjami i zaburzeniami czucia
(podobnie jak przy kokainie). Psychozy te sÄ… trudne do leczenia. Zgony w przedawkowaniu
sÄ… spowodowane zaburzeniami rytmu serca.
26
Farmakologia ogólna
Uzależnienie od związków halucynogennych
Do związków halucynogennych należy dietyloamid kwasu D-lizergowego (LSD), meskalina,
psylocybina, fencyklidyna, extasy. Związki te posiadają działanie psychozomimetyczne
i psychodeliczne, czyli halucynogenne. Działanie to objawia się pojawianiem omamów,
urojeń, iluzji wzrokowych, zaburzeniami myślenia, częstymi zmianami nastroju  od euforii
do depresji. Szczególnie silne działanie euforyzujące posiada LSD. Działanie to wywołuje już
dawka 25 50 µg. Nadużywanie prowadzi do silnej zależnoÅ›ci psychicznej. Z czasem
rozwijają się psychozy toksyczne z napadami lęku, agresywnym zachowaniem,
halucynacjami, zaburzeniem koordynacji ruchów, mowy, drżeniem mięśniowym. Towarzyszy
im tachykardia i rozszerzenie z
renic.
Uzależnienie od kannabinolu (haszysz, marihuana)
Związki te występują w konopiach indyjskich. Najsilniejsze działanie wykazują, gdy są
stosowane droga wziewną (papierosy, fajka). Są nazywanymi miękkimi narkotykami, ale
mogą wywoływać uzależnienia psychiczne. Tolerancja rozwija się bardzo wolno. Długotrwałe
używanie prowadzi do rozwoju psychoz toksycznych.
Uzależnienie od alkoholu
Alkohol etylowy jest używką, nadużywanie go może doprowadzić do zależności
psychiczno-fizycznej. U osób uzależnionych dochodzi do uszkodzenia wątroby, rozwijają się
psychozy alkoholowe, urojenia prześladowcze. Zaprzestanie używania u osób uzależnionych
prowadzi do rozwoju objawów zespołu abstynencji, do których zaliczyć można: obniżony
nastrój, stany lękowe, zaburzenia snu, koszmary senne, a także tachykardię, bóle
mięśniowe, wymioty, biegunki. Stan ten trwa około 10 dni. U 10 15% pacjentów mogą
wystąpić zaburzenia depresyjne, padaczka alkoholowa, majaczenie alkoholowe. Stan ten
wymaga hospitalizacji, ponieważ zagraża życiu pacjenta. W leczeniu zespołu abstynencji
stosuje siÄ™ m.in. leki przeciwdrgawkowe, przeciwlekowe, uspokajajÄ…ce, nasenne. W leczeniu
uzależnienia stosuje się DISULFIRAM  doustnie lub w postaci tabletek do implantacji
(Esperal). Wypicie niewielkiej ilości alkoholu przez osobę biorącą ten lek powoduje
pojawienie się gwałtownych objawów, podobnych jak przy zatruciu alkoholem etylowym (lęk,
zaczerwienienie twarzy, nudności, wymioty, bóle głowy, zaburzenia oddychania, tachykardia,
uczucie duszności). Obecnie w leczeniu alkoholizmu stosuje się AKAMPROZAT (preparat:
Campral), który wydłuża abstynencję oraz nie wchodzi w interakcje z alkoholem. Drugi lek to
NALTREKSON (preparat: ReVia)  znosi on euforyzujące działanie etanolu
i w konsekwencji zmniejsza ilość spożywanego alkoholu. Oczywiście, jak przy leczeniu
każdej lekozależności, ważna jest również współpraca z psychoterapeutą.
27
Farmakologia ogólna
Uzależnienie od nienarkotycznych leków przeciwbólowych
Nienarkotyczne leki przeciwbólowe wywołują raczej przyzwyczajenie. Są często nadużywane
przez osoby odczuwające bóle. Szczególnie niebezpieczne jest stosowanie preparatów
zawierających fenatecynę, mogą one bowiem doprowadzić do zaburzeń neurologicznych
i psychicznych. Ważnym problem jest również zażywanie wielu preparatów przeciwbólowych
zawierających tę samą substancję czynną (dlatego ważna jest znajomość nazw
międzynarodowych)  może to bowiem doprowadzić do ostrych zatruć.
28
Farmakologia ogólna
5. Informacja o lekach
Na rynku ciągle pojawiają się nowe leki, zarówno generyczne, czyli odtwórcze, jak i nowe
oryginalne leki, często o nowych mechanizmach działania. Informacje na ten temat można
znalez
ć w następujących publikacjach:
1. Leki współczesnej terapii, autorstwa J. K. Podlewskiego, A. Chwalibogowskiej-
Podlewskiej (13). Leki ułożone są alfabetycznie, według nazw międzynarodowych.
Leksykon zawiera pełną informacje o leki alopatycznych, lekach pochodzenia
naturalnego, radiofarmaceutykach, odżywkach, szczepionkach i środkach
diagnostycznych.
2. Leki współczesnej Terapii  Vademecum (11). Zawiera co roku uaktualniane dane
o preparatach wydawanych na receptę, z uwzględnieniem postaci, dawek i wielkości
opakowań. Zawarte są również informacje o działaniu zastosowaniu,
przeciwwskazaniach, działaniach niepożądanych oraz dawkowaniu. Leki ułożone są
według nazw handlowych w układzie alfabetycznym. W Vademecum znajduje się
również wykaz substancji czynnych (nazwy międzynarodowe) i preparatów oraz wykaz
preparatów według klasyfikacji anatomiczno-terapeutyno-chemicznej (ATC).
Klasyfikacja ATC:
A  przewód pokarmowy i metabolizm
B  krew i układ krwiotwórczy
C  układ sercowo-naczyniowy
D  leki stosowane w dermatologii
G  układ naczyniowo-płciowy
H  leki hormonalne działające ogólnie, z wyjątkiem hormonów płciowych
J  leki przeciwzakaz
ne działające ogólnie
L  leki przeciwnowotworowe i wpływające na układ odpornościowy
M  układ mięśniowo-szkieletowy
N  układ nerwowy
P  środki przeciwpasożytnicze, owadobójcze i repelenty
R  układ oddechowy
S  narządy zmysłów
V  varia.
3. Pharmindex  indeks leków (12)  zawierający indeks leków według klasyfikacji ATC.
Zawiera on nazwy międzynarodowe, leki nowo zarejestrowane, opis leków (działanie,
29
Farmakologia ogólna
zastosowanie, działanie niepożądane, dawkowanie) według nazw handlowych.
Pharmindex dostępny jest w formie książkowej i na CD-romie.
4. Informatory firm farmaceutycznych.
5. Urzędowe spisy leków, publikowane w dziennikach ustaw.
6. Farmakopea Polskiej V (obecnie już VI)  podstawowy zbiór szczegółowych monografii
leków, surowców farmaceutycznych, materiałów medycznych, a także metody badań,
wykaz dawek i odczynników stosowane w naszym kraju.
Edukacja pacjenta
Współczesna farmakoterapia wymaga aktywnego udziału w procesie leczenia lekarza,
pielęgniarki i pacjenta. Pacjenta należy poinformować o istocie choroby, jej przebiegu,
sposobie leczenia, korzyściach z niej wynikających, przyczynach wyboru danego leku, jego
zaletach i możliwych działaniach niepożądanych. W przebiegu wielu chorób przewlekłych,
aby leczenie było skuteczne, chory powinien zmienić styl życia i wprowadzić odpowiednią
dietę. Jest to ważne głównie w przypadku chorób serca i układu naczyniowego, w cukrzycy
czy w chorobach alergicznych.
Pielęgniarka, na podstawie rozpoznania lekarza, może i powinna:
 poinformować pacjenta o diecie, którą powinien stosować,
 poinformować pacjenta jaka powinna być jego aktywność ruchowa,
 poinformować pacjenta o sposobie dawkowania i podawania leków (np. insuliny),
 nauczyć wykonywania niektórych badań (np. mierzenia ciśnienia krwi w domu, w celu
kontrolowania przebiegu choroby).
Szczególnie ważna jest współpraca z pacjentami starszymi, wymagają oni bowiem większej
cierpliwości. Osoby starsze zażywają zwykle większą ilość leków i nie zawsze robią to
zgodnie z zaleceniem (stwierdzono, że 60% chorych powyżej 75 roku życia zażywa leki
niezgodnie ze wskazaniami lekarza). U osób starszych częściej niż u ludzi młodych
występują działania niepożądane. Jest to spowodowane zmniejszeniem procesów
metabolizmu oraz wydalana. Dawki, które u osób młodych nie wywołują żadnych działań
niepożądanych, u ludzi starszych takie działania wywołują. Dlatego należy, oprócz
zmniejszenia dawki (zwykle o 1/3), poinformować pacjenta i jego rodzinę o konieczności
zgłoszenia się powtórnie do lekarza w przypadku wystąpienia określonych działań
niepożądanych.
30
Farmakologia ogólna
Istnieje szereg chorób, które mogą mieć wpływ na stosunki chorego z otoczeniem: wybór
zawodu, indywidualne przystosowanie się do życia z chorobą, problemy życia seksualnego,
zdolność do samodzielnego życia, piętno choroby. Dotyczy to m.in. padaczki, chorób
depresyjnych czy chorób alergicznych. Bardzo ważne jest, aby pracownicy służy zdrowia,
w tym i pielęgniarki, zdawali sobie sprawę z problemów swoich pacjentów i ułatwili im
zdefiniowanie i rozwiązanie problemów związanych z chorobą.
31