Charakterystyka epoki

'); //-->
Charakterystyka epoki
Literatura polskaNajnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu:
wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego
okresu. Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka.
Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i
programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat
wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło
się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w
cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej. Literatura wojny
i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ
dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze
badania życia literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał
dokumentacyjny, który świadczy o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne
i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu.
Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko
o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do tego, aby
życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.
To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i
emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy
zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi,
okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30
czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część
zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i
docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich. We wrześniu
ukazały się wiersze takich poetów, jak Tadeusz Gajcy ("Dzień pierwszy"),
Czesław Janczarski ("Wrzesień 1939"), Julian Przyboś ("U szczytu drogi"), a
także Kazimierz Wierzyński ("Święty Boże"), Jan Brzechwa ("Ojczyzna"),
Aleksander Baumgardten ("Katowicka ballada" - wiersz o zajęciu miasta i jego
bohaterskiej obronie), Leopold Lewin ("Nowe Termopile"), Jerzy Pietrkiewicz
("Szarża pod Kutnem"), Teodor Bujnicki ("Modlitwa za Warszawę") i wielu innych.
Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości narodowej,
w integralnym oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W okupowanym kraju,
równolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się
podziemie kulturalne, a życie literackie jest jednym z jego przejawów.
W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne, działalność wydawnicza,
publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli
prowadzących tajne nauczanie.Wśród licznych utworów literackich należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami pełnymi krwi", K.K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego
"Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego "Czas", a także broszurę
"Kamienie przez Boga rzucane na szaniec", zbiorek z nutami "Pieśni zbrojne", R.
Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W. Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego
"Gołębie", konspiracyjne broszury "Tragizm śmierci generała Sikorskiego",
"Piosenka i wiersz w podziemnej Polsce", Z. Solarzowej pieśń "Na śmierć
generała Sikorskiego", znaną z początkowych słów: "Maszerują chłopcy,
maszerują, A nad nimi tęcza z naszych łez" (śpiewaną przez żołnierzy z
Batalionów Chłopskich), J. Gamskiej-Łempickiej (poetki lwowskiej) "Nad grobami
polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta", L. Lewina "Pieśń o bitwie pod Lenino",
fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda
Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie
romantyków, w tym A. Mickiewicza.Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz
po wyzwoleniu, czego przykładem jest Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie
powieści historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np.
"Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 roku.
W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od
1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych
tułaczy i pielgrzymów, w tonacji tragicznej, pesymistycznej, płynące ze
świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i zawierające
przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji
zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska".
W antologii "Poezja karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich"
(Jerozolima 1944) znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura
Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich
żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w
poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie
Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym
1945), gdzie znalazły się utwory W. Broniewskiego, B. Kobrzyńskiego,
A. Międzyrzeckiego, J. Wedowa, a także pieśń Feliksa Konarskiego "Czerwone maki
na Monte Cassino". Wiersze zawarte w antologii "Na postoju" (Francja 1940 -
Szwajcaria 1943) powstały w kręgu Dywizji Strzelców Pieszych i wyrażały mękę
bezczynnego wyczekiwania. Własne zbiory wierszy wydali m.in. Artur
Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński,
Antoni Słonimski, Julian Tuwim.Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.: M.
Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939",
T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła
przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943),
A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki
M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii włoskiej do
Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał
trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki"
(Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący"
(Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino"
(Rzym 1945-1947).Literatura światowaDruga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na
naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej.
Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i
wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie
wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny
współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie
bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o
biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl
ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym,
często pesymistycznym wnioskom.Przedstawiciele egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej) wyrażali przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich bytów, wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów, w których
wyraża się wolność jako atrybut człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest
zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie ma, a przyszłością, której
jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie przemijalności i niespełnienia.
Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą
autentyczności ludzkiego istnienia. Wynika z tego wewnętrzne rozdarcie i
osamotnienie jednostki, którą egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od
kształtujących ją warunków. Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli
i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po
kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań
humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura
egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała
intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze
i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa.
Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe
istnienie.Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób
życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne
egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i
ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty:
"Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.
Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma"
(1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie"
podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki
wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że
zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten
wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia
jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka.
Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna
do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w
niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku
radości egzystencji. Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Tomasz
Mann, który w końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny
bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury
niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych
ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego. Postępowe, antyfaszystowskie
idee głosili ponadto tacy wielcy pisarze niemieccy, jak Heinrich B�ll ("Gdzie
byłeś Adamie?", "Zwierzenia klowna") i Gunter Grass ("Blaszany bębenek").
Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę
amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon",
"Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William Faulkner
("Niepokonane", "Wielki las"). Interesującymi twórcami amerykańskimi byli
również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i
bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome
D. Salinger ("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany",
"Harfa traw", "Śniadanie u Tiffany"ego", "Z zimną krwią"), John Updike
("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"),
Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul
Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych:
Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna moc"), Vladimir Nabokov
("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany ptak", "Kroki"),
Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces
odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"),
Artur Miller ("Śmierć komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto
się boi Wirginii Woolf?").
Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze radzieccy.
Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje
oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując margines
społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty
totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat dwudziestych.
Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła
Bułhakowa, twórczość Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę
psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja
Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi syberyjskiej; Walentina
Rasputina ("Żyj i pamiętaj", "Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty
wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek",
"Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego
swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia
moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form
prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora, twórcy
głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany
margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego
środowiska i obyczajowości.Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki, była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści
o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag".Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata
Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja
Wozniesienskiego.