Pozytywizm (realizm)
1. Nazwa i ramy czasowe pozytywizmu/ realizmu Pozytywizm to nazwa
epoki w kulturze polskiej od upadku powstania styczniowego (1864) do
lat 90. XIX w., a także filozofii na świecie. Termin ten wziął się od tytułu
rozprawy francuskiego filozofa Augusta Comte'a   Kurs filozofii
pozytywnej . W swojej pracy filozof postulował, by nauka zajęła się
przedmiotami dającymi się poddać doświadczeniu empirycznemu, czyli
 ostatecznie  fizycznymi. Jej ustalenia miały służyć realnemu
polepszeniu życia człowieka (trzeba pamiętać, że pozytywizm to epoka
wynalazków), nie zaś budowaniu spekulatywnych systemów
metafizycznych, które, jak twierdził Comte, niczemu nie służą. Na
określenie przemian artystycznych na świecie stosuje się termin
 realizm , inne są też jego ramy czasowe. Otóż realizm, zwany również
epoką powieści, trwa poza Polską praktycznie od lat 50. do 80. XIX
wieku. 2. Filozofia i światopogląd pozytywizmu Europa Karol Darwin W
omawianym okresie dominującą rolę odgrywa światopogląd naukowy,
jego przejawy widoczne są praktycznie w każdej dziedzinie ludzkiej
refleksji, skutkiem czego nawet sztuka próbuje mu się podporządkować
(scjentyzm). Wielki wpływ mają prace filozofów takich jak August
Comte, Herbert Spencer czy Hipolit Taine. Dominuje też światopogląd
ewolucjonistyczny zwiÄ…zany z pojawienie siÄ™ teorii ewolucji Karola
Darwina. Była to teoria dotycząca rozwoju gatunków naturalnych, który
miał się dokonywać na prawach doboru naturalnego (reprodukcja
dokonuje się za sprawą najsilniejszych osobników, z czego wynika, że
następnemu pokoleniu przekazywane są geny najwartościowsze, to
znaczy takie, które najlepiej służą przetrwaniu w konkretnych
warunkach) oraz walki o byt. Te dwie zasady skutkujÄ…
wyeliminowaniem najsłabszych genów. Można zatem wyciągnąć z tego
wniosek, że w przyrodzie lepsze wypiera gorsze. Te odkrycia Darwina
przenoszono na obszar kultury i nauki: nie jest tak, że każda epoka
wypracowuje swoją specyficzną tradycję o wartości porównywalnej do
tradycji epok następnych, bowiem, zgodnie z tymi poglądami, każdy
następny okres jest bardziej dojrzały. Ten sposób myślenia nazywa się
właśnie ewolucjonizmem. Niezwykle silne jest w tym czasie także
nastawienie utylitarystyczne, a więc nastawienie na użyteczność
podejmowanych działań i ich wyników). Refleksja naukowa, ale także
sztuka, muszą przynosić wymierne efekty, które wpłyną na polepszenie
ludzkiej egzystencji. Żeby jednak tak się stało, nauki humanistyczne
oraz sztuka muszą podporządkować się wymogom ścisłości,
charakterystycznym dla nauk przyrodniczych. Tylko wtedy możliwe jest
obiektywne  zmierzenie ich osiągnięć. W związku z tym kształtują się
nowe pomysły na badanie literatury. Hipolit Taine sformułował
wyznaczniki, według których próbowano badać dzieła literackie.
Wszystko, co było związane z sensem tekstu, jego metaforyką i
aspektem duchowym  nie poddawało się ścisłej interpretacji. Wobec
tego skoncentrowano się na osobie autora i badano jego twórczość
jako przejaw, zgodnie z wyznacznikami Taine'a, środowiska, rasy i
momentu (ten ostatni związany był zarówno z etapem rozwoju
intelektualnego twórcy, jak i momentem historycznym, w którym żył). W
pozytywizmie wyodrębniła się nowa dyscyplina naukowa: socjologia.
Miała ona ogromny wpływ na sztukę epoki, w której od artystów
wymagano zacięcia socjologicznego. Poprzez swoją twórczość mieli oni
dokonywać diagnozy panujących stosunków społecznych, warunków
bytowych i przyczyniać się do zwiększenia wiedzy na temat człowieka,
przy założeniu, że świat ludzki nie jest niczym innym, tylko przejawem
świata przyrody (takie przekonanie rozpowszechniał Herbert Spencer).
Ważnym pojęciem epoki, mocno eksploatowanym przez pozytywizm w
Polsce, był organicyzm, a więc przekonanie, iż wszelkie twory
społeczne mają charakter organizmu, a poszczególne instytucja
działają na zasadzie organów. Żeby cały system był  zdrowy , trzeba
dbać o jednoczesny rozwój wszystkich instytucji i wszystkich warstwa
społecznych, ponieważ problemy w jednej sferze wpływają na kondycję
całego organizmu społecznego (m.in. H. Spencer). Polska Po upadku
powstania styczniowego próbowano zmienić styl walki z zaborcami.
Starania o niepodległość nie były już jednoznacznie kojarzone z
organizowaniem czynu zbrojnego czy z działalnością spiskową, mającą
doprowadzić do bezpośredniej walki z wojskami trzech wrogich
mocarstw. Pomysły romantyków zostały zdyskredytowane, ponieważ do
tej pory nie przyniosły żadnych efektów, poza represjami i zsyłkami.
Aleksander Gierymski, Żydówka z cytrynami (1881) Główne założenie
polskich pozytywistów było takie, że jeśli Polacy chcą w przyszłości
walczyć z zaborcami i być dla nich godnymi przeciwnikami, najpierw
muszą uczynić swój kraj silniejszym gospodarczo i podnieść poziom
wykształcenia. W związku z tym postawiono na pracę organiczną i
pracę u podstaw. Ta pierwsza miała na celu doprowadzenie wszystkich
trzech zaborów do mniej więcej tego samego poziomu rozwoju
kulturalnego i gospodarczego. Najbardziej bowiem rozwinięty
gospodarczo był zabór pruski, najbiedniejszym i zacofanym, chociaż
najmniej poddawanym represjom  zabór austriacki. W haśle pracy u
podstaw wyrażało się natomiast przekonanie o konieczności
kształcenia ludu, tak, by stał się on bardziej świadomy i potrafił śmiało
przedstawiać swoje problemy i potrzeby. Chodziło też o to, by wciągnąć
chłopów w pracę na rzecz odzyskania niepodległości. Praca u podstaw
była prawdziwą misją nowej warstwy inteligenckiej, wywodzącej się
przede wszystkim z mieszczaństwa. Pozytywiści postawili sobie także
za cel doprowadzenie do asymilacji Żydów, którzy nie do końca byli
zjednoczeni ze społeczeństwem polskim, co skutkowało tym, iż
organizm społeczny był rozbity. W rzeczywistości chodziło także o
asymilację innych mniejszości narodowych i próbę ich pozyskania dla
sprawy niepodległości. Warto wspomnieć tu jeszcze o walce
pozytywistów na rzecz emancypacji kobiet, które coraz częściej
próbowały zabierać głos w sprawach publicznych. 3. Literatura na
świecie w II połowie XIX w. Dominująca staje się poetyka realizmu.
Twórcy dążą do wiernego przedstawienia rzeczywistości. Eliminuje się
więc wszelkie elementy fantastyczne, powściągana jest wyobraz
nia na
rzecz dokładnej obserwacji. Pisarze zamieniają się w badaczy, a efekty
owych prywatnych badań przedstawiają najczęściej w powieściach,
które idealnie nadają się do tego, by diagnozować rzeczywistość. Żeby
napisać książkę, nie wystarczy już tylko usiąść, wymyślić jakiś temat,
popuścić wodze fantazji. Pisanie zamienia się w prawdziwą naukową
pracę. Według założeń realizmu, twórca powinien najpierw zebrać
materiały, rozmawiać z ludz
mi, by dowiedzieć się jak najwięcej o ich
sytuacji. Powieść staje się prawdziwym studium człowieka i
społeczeństwa. Najściślej założenia te realizował Honoriusz Balzac,
autor gigantycznego cyklu powieściowego pt.:  Komedia ludzka . Obok
niego istotnymi pisarzami epoki byli Gustave Flaubert ( Pani Bovary ),
Charles Dickens, Lew Tołstoj. Najczęściej przedstawiają oni swoich
bohaterów na tle wielkiej panoramy społecznej i istotnych wydarzeń
historycznych ( Wojna i pokój Tołstoja). Powieści stają się obszerne,
ponieważ poruszane w nich problemy są drobiazgowo analizowane, a
artyści dbają o to, by czytelnik otrzymał jak najwierniejszy obraz
rzeczywistości. Na tym etapie nadal bardzo istotna jest jednak analiza
psychologiczna bohaterów i odwzorowanie ich wewnętrznego świata
(dobrym przykładem są tu genialne powieści Fiodora Dostojewskiego).
Pewne przesunięcie w poetyce związane jest z twórczością Emila Zoli,
którego uważa się za przedstawiciela naturalizmu. Naturalizm
radykalizuje realizm, ponieważ w przypadku powieści naturalistycznych
na pierwszy plan wysuwa się opis zewnętrznych zachowań człowieka
jako przejawu drzemiących w nim zwierzęcy instynktów. Człowiek
traktowany jest tutaj jako produkt środowiska, warunków, w jakich żyje.
Najistotniejszymi kwestiami staje się dla niego zdobycie pożywienia,
zaspokojenie potrzeb seksualnych, niewiele zostaje zaÅ› miejsca na
kształtowanie wnętrza. Przykładem powieści, w której występują
wymienione elementy, jest  Germinal Zoli. Jeśli chodzi o teatr i sztukę
dramatopisarską, chyba najciekawszym zjawiskiem tego czasu był
francuski teatr naturalistyczny zwany Teatrem Antoine'a od nazwiska
jego twórcy André Antoine'a. DążyÅ‚ on do osiÄ…gniÄ™cia jak najwiÄ™kszej
autentyczności, tak, by widz miał wrażenie, że ogląda rzeczywiste
wydarzenia. Aktorzy zerwali z patosem i wzniosłymi deklamacjami. Gra
miała być jak najbardziej naturalna. 4. Literatura pozytywizmu w Polsce
Polscy pisarze chętnie przejmują nowe europejskie idee. Z racji
trudnego położenia kraju, podporządkowują swoją twórczość bieżącym
potrzebom. Niezwykle szybko rozwija się wówczas nowoczesna
publicystyka, napędzając tym samy rozwój prasy, wśród której
najważniejsze tytuły to:  Kurier Warszawski ,  Kurier Codzienny ,
 Prawda ,  Przegląd Tygodniowy . Na ich łamach publicyści (Eliza
Orzeszkowa, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Piotr
Chmielowski i wielu innych) zabierali głos w najważniejszych kwestiach
społecznych i politycznych (choć jawne pisanie o tym było utrudnione z
powodu zaborców) oraz propagowali pozytywistyczne idee. Powieść
polska doczekała się własnej odmiany gatunkowej, jaką była powieść
tendencyjna. W związku z panującym przekonaniem, iż literatura
powinna być podporządkowana celom dydaktycznym, moralnym, oraz
stanowić niemalże naukową diagnozę społeczeństwa, sformułowano
kilka zasad, jakim powieściopisarstwo miało się podporządkować.
Przede wszystkim narracja powinna takiej powieści być
trzecioosobowa, a narrator właściwe  przezroczysty , tak, aby czytelnik
nie odczuwał jego obecności. Opisywane zdarzenia muszą być typowe,
charakterystyczne, zwracać uwagę na powtarzające się problemy. To
samo dotyczyło bohatera. Wykluczono postaci ekscentryczne i zbyt
oryginalne. Powieść tendencyjna święciła triumfy w początkowej fazie
pozytywizmu. Potem coraz większy schematyzm doprowadził do tego,
że twórcy porzucili tę odmianę gatunkową. Przykładem powieści
tendencyjnej jest  Marta Elizy Orzeszkowej. Hasła epoki propagowała
także nowela pozytywistyczna. Jej tematem były problemy wsi ( Szkice
węglem Henryka Sienkiewicza), asymilacja Żydów ( Mendel Gdański
Marii Konopnickiej), walka o niepodległość i trudny patriotyzm ( Gloria
victis Orzeszkowej,  Sachem Henryka Sienkiewicza). Zarzucenie
powieści tendencyjnej zaowocowało rozwojem wielkiej powieści
realistycznej w Polsce, która odrzuciła cele propagandowe czy
wychowawcze, a jej twórcy skupili się na obserwacji. Nie można nie
wymienić tutaj takich dzieł jak:  Lalka Bolesława Prusa,  Nad
Niemnem" Elizy Orzeszkowej,  Rodzina Połanieckich Henryka
Sienkiewicza. Obok utworów podejmujących aktualną tematykę
rozwijała się również powieść historyczna (znaczna część twórczości
Henryka Sienkiewicza). Pomimo tego, że w literaturze dominowała
powieść, w jej cieniu powstawała także liryka. Za największego poetę
epoki uznaje się Adama Asnyka, ale wielkie zasługi na tym polu
przypisuje się również Marii Konopnickiej, która, podobnie jak
Kochanowski w renesansie, znacznie wzbogaciła spektrum form
wierszowych. 5. Sztuki plastyczne i architektura II połowy XIX w.
Malarstwo i rzez
ba pozostają pod wielkim wpływem realizmu. Dąży się
więc do zgodnego z rzeczywistością przedstawienia tematu, który
najczęściej pochodzi z życia codziennego. Skutkuje to prezentacją
ludzkiej pracy, bohaterami zaczynają być ludzie z niższych warstw
społecznych. Przedstawicielem tego typu malarstwa jest Gustave
Courbet ( Kamieniarze ), rzez
by  Constantin Meunier ( Robotnik w
hucie żelaza ). W Polsce w tym duchu tworzą malarze Aleksander
Gierymski, Józef Chełmoński. Gustave Courbet, Autoportret (1844-45)
Po realizmie pojawia siÄ™ specyficzny dla malarstwa kierunek 
impresjonizm. Można powiedzieć, że tak naprawdę stanowił on
radykalizację założeń realizmu, ponieważ impresjoniści twierdzili, że
człowiek widzi raczej tak, jak przedstawiają to ich obrazy, nie zaś tak,
jak to się wydawało realistom. Obrazy konstruowali z plam barwnych,
nie posługując się konturami. Dążyli do uchwycenia konkretnej chwili w
wyglądzie danej rzeczy, zwłaszcza przez mistrzowskie operowanie
światłem. Najważniejsi przedstawiciele impresjonizmu to: August
Renoir, Claude Monet, Edgar Degas. W Polsce nawiÄ…zania do
impresjonistów pojawią się dopiero w następnej epoce. Architektura W
architekturze owego okresu w zasadzie panuje eklektyzm, co oznacza,
że czerpie się z różnych stylów, jednak zasadniczym wyznacznikiem
jest użyteczność budowli i wnętrz. Rozwija się budownictwo industrialne
(przemysłowe) z prostymi stalowymi elementami.