barok012aangelsa

Temat: Barok - charakterystyka epoki.(6)

Samo pojęcie "baroku" wywodzi się prawdopodobnie z języka portugalskiego lub
hiszpańskiego, gdzie słowo baruecco oznaczało w języku jubilerów rzadką perłę o
nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki.
Są też i inne domniemania na temat pochodzenia jej określenia. Jednakże
niezależnie od ich wyników przyjąć należy, iż termin ten określa okres w
kulturze europejskiej, trwający od końca XVI w. do połowy wieku XVIII.

Epoka ta była okresem dość dziwnym i ponurym, zwłaszcza w porównaniu z
harmonijnymi i "klasycznymi" okresami renesansu czy oświecenia. Z tego też
względu XIX - wieczni badacze, zarzucający barokowi barbarzyństwo i wypaczanie
idealnych kanonów sztuki, określali ten okres mianem "epoki upadku" i "zepsucia
smaku". Wynikało to, po pierwsze, z nikłej w dziewiętnastym stuleciu wiedzy o
barokowej literaturze oraz, po drugie, z przeświadczenia ówczesnych badaczy o
doskonałości klasycznej formy i twórczości. Każdą natomiast odmienność, każde
odstępstwo od tego porządku, uznawano za twórczość negatywną.

Dopiero pod koniec ubiegłego stulecia stosunek badaczy do tej literatury zmienił
się i poczęto dostrzegać w niej także piękno i "pozytywne" wartości.

Barok jako epoka historyczno - literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć
korzeniami sięga końca XVI wieku, zaś w niektórych krajach trwa jeszcze w
pierwszej połowie XVIII w. W Polsce, nieco opóźnionej w stosunku do innych
państw europejskich, barok rozpoczyna się w końcowym okresie lat
osiemdziesiątych XVI w.. Faza wstępna trwa do lat 20 - tych XVII wieku, a
rozkwit tej epoki aż do końca XVII wieku. Zmierzch epoki przypada na czasy
saskie, obejmujące lata 1700 - 1730. Jak widać, okres baroku obejmuje cały wiek
XVII, jeden z najbardziej niespokojnych w dziejach Rzeczypospolitej. Miały wtedy
miejsce takie wydarzenia, jak wojna z Turcją, "potop" szwedzki, wojna z Moskwą,
powstanie Chmielnickiego czy odsiecz Wiednia. Czasy Jana Kazimierza były
ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny i August III) to
epoka kryzysu.

Początek baroku to jednocześnie zmierzch renesansu, w którym zaczęły pojawiać
się pierwsze oznaki, mówiące o nadchodzącym kryzysie renesansowych ideałów
humanistycznych: harmonii, ładu życia, tolerancji religijnej, umiejętności
godzenia ze sobą ziemskich i duchowych wartości. W utworach "poety przełomu
epok" - Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, w "Trenach" Kochanowskiego, w niektórych
wierszach Szymonowica zauważa się rozrachunek z dotychczasową filozofią życiową
i objawy niepokoju, wynikające z przeciwstawiania sobie materialnych i wiecznych
wartości, natury i ducha. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli
wobec duchowego dylematu.

Świadomość istnienia w nietrwałym świecie podległym działaniu czasu, a zarazem
poczucie nieskończonej wieczności i konieczności samookreślenia się wobec obu
tych wartości ukształtowały niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki,
objawiającej wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek, świadomie przeżywający
swe istnienie, musiał nagle przyjąć jakąś zdecydowaną postawę wraz z jej
ostatecznymi konsekwencjami. Wybierał więc albo nietrwały świat wraz z jego
wszystkimi urokami, wyrażając wdzięczność Stwórcy, albo poszukiwał wartości
trwałych, ostatecznych, takich jak zbawienie. Pierwszą z tych postaw
reprezentowali tzw. poeci światowych rozkoszy (np. Hieronim Morsztyn), drugą -
poeci metafizyczni, usiłujący rozwiązać zagadkę bytu (np. Sęp Szarzyński).
Należy pamiętać o tym, iż religia, która mogła być oparciem w wewnętrznych
zmaganiach człowieka, w dużej mierze utraciła swój status jedynego i
niepodważalnego autorytetu. Reformacja wyostrzyła bowiem problem duchowych
decyzji (w co i jak wierzyć), ujawniła konkurencyjność postaw wyznaniowych
katolików i niekatolików (arian, kalwinów, luteranów i in.), ukazała dramatyzm
wyboru którejś z możliwych dróg. Stąd też m.in. wynikało poczucie zagrożenia,
zaznaczające się w pierwszym okresie baroku, kiedy to pytanie o to, czym jest
człowiek, powtarzało się najczęściej.

Zasadniczym zjawiskiem społecznym, które wpłynęło na kształtowanie się sztuki
barokowej, była kontrreformacja, czyli walka prowadzona przez Kościół katolicki
z postępami reformacji. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki
(1545 - 1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła
rzymskokatolickiego, a jednocześnie określono założenia walki z różnowiercami.
Zakonem, który miał przewodzić kontrreformacji, byli, istniejący już od 1534
roku, jezuici.

Ze względu na ścisłe podporządkowanie jezuitów papieżowi i nadrzędnym celom
kontrreformacji działalność tego zakonu pod wieloma względami okazywała się
nietolerancyjną lub nawet wrogą w stosunku do innowierców. Jezuici działali w
dwojaki sposób: poprzez przymus (inkwizycja, indeksy ksiąg zakazanych) oraz
poprzez przyciąganie wiernych do Kościoła katolickiego (temu drugiemu celowi
służyć miało bogactwo sztuki sakralnej i kształtowanie się nowego typu
religijności).

W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza. Kontrreformacja
to zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich
wydawnictw oraz procesy o bluźnierstwo. W roku 1658 sejm podjął uchwałę dającą
arianom trzy lata na przejście na katolicyzm. Po upływie tego okresu zmuszono
arian do opuszczenia Rzeczypospolitej, konfiskowano ich dobytek, przejęto
również ich zbiory.

W roku 1717 zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom
odprawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów. Ich drukarnie przeszły
pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa.

Jeśli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, to
barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu średniowiecza.

Rozwijająca się kontrreformacja i tworzący się nurt sarmatyzmu nie była jedynymi
ważkimi zjawiskiami społecznym w XVII - wiecznej Rzeczypospolitej. Potęga
ówczesnej Polski (drugiego co do wielkości państwa Europy) nie równoważyła
panujących w niej konfliktów narodowościowych i społecznych. W
wielonarodowościowej Rzeczypospolitej Polacy stanowili zaledwie ok. 40 %
ludności, a liczba obywateli obcej narodowości zwiększała się wraz z włączaniem
do jej obszarów nowych ziem wschodnich. Ponadto fakt, iż Polska była jednym z
najbardziej na wschód wysuniętych państw Europy czynił z niej swoiste przedmurze
kultury chrześcijańskiej, narzucając jej niejako rolę swoistego bufora przed
zapędami Turków i Tatarów.

Do głosu dochodziły powiększające się różnice społeczne i majątkowe pomiędzy
stanem szlacheckim i coraz bardziej wyzyskiwanym stanem chłopskim. Konflikty te
przybierały często bardzo radykalne formy, a na ziemiach południowej Ukrainy
doprowadziły do wybuchu powstania Kozaków zaporoskich w roku 1648. Były to
pierwsze oznaki schyłku świetności Rzeczypospolitej.

Różnice majątkowe istniały również wewnątrz stanu szlacheckiego. Obejmował on
tak skrajnie różne grupy majątkowe, jak magnaterię i szlachtę bezrolną. Jednak
mimo, iż bardzo dbano o spójność i odrębność tego stanu często dochodziło w nim
do różnych scysji i sporów, nie tylko na tle majątkowym, ale i politycznym.
Ponadto dostrzec można było przypadki nobilitacji ludzi nie wywodzących się z
tego stanu. Wszystko to prowadziło do napięć społecznych, które umiejętnie
wykorzystywała i podsycała magnateria, narzucając swoją politykę wewnętrzną
Rzeczypospolitej.

Okres polskiego baroku zamykają tzw. czasy saskie, określane inaczej jako noc
saska (nazwa pochodzi od panowania Augusta II Mocnego i Augusta III z saskiej
dynastii Wettynów). Była to epoka kryzysu i zamierania dawnych wzorów ideowych
oraz artystycznych. Z drugiej strony pojawiają się nowe tendencje w sztuce
(rokoko), a także dążenie do odbudowy instytucjonalnej i duchowej kraju, czego
wyrazem stanie się już niedługo działalność Stanisława Konarskiego.