15975

Królestwie Polskim należącym do Rosji uwłaszczono chłopów. W innych zaborach likwidacja tego systemu zaczęła się wcześniej.

Pańszczyzna - przymusowa praca wykonywana przez chłopów głównie na roli (również w innych usługach) na rzecz pana w zamian za dzierżawę ziemi. Wykształciła się w Europie w okresie feudalnym, po czym powoli zaczęła zamierać w wyniku przechodzenia na czynsz.

Folwark było to gospodarstwo rolno - hodowalne prowadzone na rachunek pana, znane w Polsce już wcześniej. W końcu XV i XVI w. ten typ gospodarstwa nabierał jednak coraz większego znaczenia. Pan feudalny powiększał swoje grunty kosztem chłopów. Oznaczało to, że we wsiach powstałych na skutek kolonizacji na prawie polskim czy niemieckim uprawnienia i grunty sołtysa przechodziły w ręce pana feudalnego. Ziemię pod folwarki pozyskiwano także drogą karczunku. Zagarniano nie użytkowane grunty opuszczone przez kmieci. Powstawaniu folwarku sprzyjało także rozdrobnienie własności chłopstwa i powstawanie miejscowo ukrytego bezrobocia.

Folwark prowadził gospodarkę ekstensywną, skierowaną na produkcję najprostszych artykułów rolnych, przede wszystkim zaś - zboża.

Folwarki istotnie różniły się między sobą wielkością. W majątkach bogatszych właścicieli folwark stanowił i kilka wsi. System folwarczny opierał się na pracy pańszczyźnianej chłopa, polegającej na pracy chłopa na pańskim folwarku. Początkowo wymiar pańszczyzny nie był wysoki (kilka dni w roku). Już jednak sejm toruński wprowadził prawo, iż minimalny wymiar pańszczyzny miał wynosić 1 dzień w tygodniu za 1 łan ziemi użytkowanej przez chłopa. Zmieniał się też charakter powinności chłopa względem pana. Zanikały jutrzyny (czyli obowiązek uprawiania określonej działki gruntu pańskiego) na rzecz bardziej uciążliwej pańszczyzny dniówkowej. Zmniejszały się natomiast rozmiary innych powinności feudalnych - czynsze i daniny w towarach. Do tego dochodziły też często obowiązki sprzężąju, czyli obowiązek transportu zboża i inne.

W XVI na skutek powstania systemu folwarczno-pańszczyźnianego wzrosła ilość produkowanego zboża, a jeszcze bardziej - jego eksport. Folwarki, w przeciwieństwie do drobnych gospodarstw, produkowały na zbyt. Jednak rozwój folwarku pociągał za sobą wzrost obciążeń chłopskich, a co za tym idzie - osłabienie ich gospodarstw. Wpłynęło to negatywnie na uprawę pól chłopskich, na jakość stosowanych tam narzędzi. Rosła konkurencja rynkowa między chłopem a panem. Pan feudalny często także stawał się pośrednikiem w handlu zbożem między chłopem a konsumentem. Oderwanie chłopów od rynku umożliwiało dalszy ich wyzysk i wzrost dochodów feudała. W efekcie obniżenia dochodów chłopstwa ucierpiało rzemiosło - oraz miasta. Produkcji folwarcznej zaczęli także stopniowo podlegać wiejscy rzemieślnicy, na dworze pańskim produkowane artykuły przemysłowe potrzebne poddanym. Chłopi często zadłużali się u swych panów feudalnych, co doprowadzało do jeszcze większych zależności między chłopem a panem.

System folwarczno - pańszczyźnianej w okresie kryzysu XVII i XVIII w. był

najtańszą formą gospodarowania, stąd też nie widziano potrzeby jego zmiany. Panowie twardo egzekwowali powinności chłopskie, co na skutek zniszczeń wojennych i zubożenia prowadziło do katastrofalnego stanu na wsi polskiej. Pośrednio wpływało to także na folwark, w którym praca chłopa nie na swoim stawała się coraz mniej wydajna. Stosowano stare, zużyte narzędzia i mało wydajną technikę rolną. Po wojnach połowy XVII w. wzrosło znaczenie najmu, uzupełniającego pańszczyznę, bowiem w wielu folwarkach skutkiem znacznych ubytków ludnościowych brakowało rąk do pracy. Stosowano także najem przymusowy z ludzi luźnych, komorników i zagrodników. Wskutek zubożenia chłopstwa wzrósł udział pańszczyzny pieszej w zestawieniu ze sprzężajną. Folwarki musiały zakupować sprzężaj i narzędzia.. Panowie musieli też coraz częściej stosować tzw. załogę, czyli wypożyczanie chłopom bydła, w celu hodowli i używania do pracy.

Czynsze zwiększały dochody pana, ale przeprowadzenie oczynszowania nie zawsze było możliwe, zwłaszcza tam, gdzie chłonność lokalnego rynku była bardzo mała i gdzie chłop nie mógł sam zbywać swych towarów.

Funkcje miast: