39907

(doświadczeniem wewnętrznym, doświadczeniem nas samych), stał więc na stanowisku dualizmu epistemologicznego, wyróżniającego dwa typy poznania: zmysłowe i intelektualne.

Wyróżnił dwa typy jakości zmysłowych¹: pierwotne, tj. takie, które spostrzegamy za pomocą wielu zmysłów (wymieniał tu: rozciągłość przestrzenną, kształt, ruch) oraz wtórne, czyli takie, które spostrzegamy za pomocą jednego zmysłu (barwa, dźwięk, smak czegoś). Te ostatnie jakości zmysłowe, zdaniem Locke'a, są subiektywne, tzn. zależą od naszego aparatu poznawczego i różnią się w zależności od tego, kto i w jakim stanie je percypuje².

Berkeley (XVII/XVIII), który nie tylko był filozofem, ale i anglikańskim biskupem, kontynuował badania Locke'a, doprowadził jednak do radykalizacji jego koncepcję jakości zmysłowych. Stwierdził, że podział na jakości pierwotne i wtórne nie daje się utrzymać, ani nie ma dostatecznego, racjonalnego uzasadnienia. Wszystkie zmysłowe jakości sa subiektywne. Spostrzegamy je bezpośrednio i - co więcej - spostrzegamy tylko i wyłącznie te jakości. Nie spostrzegamy żadnych rzeczy, twierdził Berkeley. To, co nazywamy rzeczami, to tylko pewne sekwencje jakości zmysłowych. Rzeczy fizyczne bowiem, zdaniem anglikańskiego biskupa, nie istnieją - istnieją wyłącznie podmioty percepcji (duchy) oraz spostrzegane przez nie jakości zmysłowe (przedstawienia, idee³). Jednocześnie Berkeley podkreślał, że jego stanowisko nie neguje istnienia świata i obiektów, które napotykamy w naszych spostrzeżeniach. Z naciskiem twierdził, że neguje on stanowisko materialistyczne (nie istnieje materia jako substrat wszystkich fizycznych rzeczy)⁴. Zdaniem Berkeley, świat istnieje, ale nie jest materialny, nie jest fizyczny. Innymi słowy, to co widzimy, jest takie, jakie widzimy, ale nie jest

1

   W kwestii jakości zmysłowych wyróżnia się następujące stanowiska: realizmu przedfilozoficznego (naiwnego), realizmu krytycznego, fenomenalizmu. idealizmu. W myśl pierwszego obiektywnie istnieją wszystkie rodzaje spostrzeganych jakości zmysłowych. podmiot nie wytwarza tego. co spostrzega. 2) Nie w-szystkie istnieją obiektywnie, niektóre jakości zmysłowe są rezultatem działania podmiotu, jego aparatu poznawczego lub okoliczności spostrzegania. 3) Jakości zmysłowe (tu: zjawiska) są tym. co poznajemy bezpośrednio (albo są uznawTOie za jedyne obiekty naszego poznania, albo za pośredniki w poznawaniu tzw. rzeczy samych w sobie, jak twierdzi Kant). 4) Jakości zmysłowe są subiektywne i zależą od świadomości (lub umysłu) podmiotu. Wobec jakości zmysłowych można też zajmować stanowisko neutralistyczne. tj. nie opowiadać się po żadnej z powyższych stron, agnostycy¹ styczne (tj. twierdzić, że jakości zmysłowe nawet, jeśli istnieją, to są niepoznawalne) oraz sceptyczne (tj. negujące ich istnienie i poznawalność).

2

   Problem subiektywności tego. co zmysłowe został po raz pierwszy sformułowany prawdopodobnie przez starożytnego atomistę Demokryta, odrzucającego świadectwo naszych zmysłów, gdyż nie dostarczają nam wiedzy o prawdziwym podłoży zjawisk zachodzących w świecie fizycznym, czyli warstwie atomów pomszających się w pustej przestrzeni. Na subiektywność naszych spostrzeżeń zmysłowych zwracali uwagę sofiści oraz sceptycy. Dopiero jednak Kartezjusz. a za nim Locke i pozostali empiiyści brytyjscy dokonali utozsamieiua jakości zmysłowych (tj. tego, co odbieram)’ za pomocą zmysłów), z własnościami rzeczy fizycznych. Innymi słowy, wykryta precz nich (na ile uzasadniona, to osobna sprawa), subiektywność treści odbieranych przez nasze zmysły, skłoniła icli do przyjęcia tezy o subiektywności własności rzeczy spostrzegany cli przez nas wokoło. Locke twierdził że tylko własności/jakości pierwotne przysługują rzeczom stale.

3

^h Zauważmy, że Berkeley wprowadza kolejne, odmianie w stosunku do dotychczasowy di. znaczenie terminu „idea". W jego koncepcji ideą jest dana bezpośrednio jakość zmysłowa.

4

Takie stanowisko nazywane jest iiiimataializmem. Niekiedy poglądy Berkeley określane też są niianan idealizmu subiektywnego.