5,6.Interpretacje nazw epok i inne definicje.
(by A.Ż. i U.S.)
Starożytność - nazwa, którą ogarniamy ogrom epok - cały dorobek ludzkości przed naszą erą. Kulturę, sztukę, wreszcie literaturę różnych narodów, jakie zaistniały przed narodzinami Chrystusa, objęto tą właśnie nazwą. Zaliczamy do tygla starożytności różne dzieła i dzieje literatur: Biblię, dorobek Starożytnej Grecji i Rzymu, oraz Dalekiego Wschodu: Babilonii, Egiptu, Japonii.
Antyk - (od łac. antiquus - dawny); jest to termin tradycyjnie przypisany kulturze starożytnej Grecji i Rzymu. Jest więc jakby „podzbiorem” starożytności. Ogarnia dorobek ludzi żyjących przed naszą erą w basenie Morza Śródziemnego.
Średniowiecze - polski odpowiednik nazwy `medium aevum' - średni wiek. Nazwę tę zrodziło przeświadczenie nauki europejskiej XVII stulecia, że z biegiem dziejów przeminęły już trzy epoki - między antykiem a świetnym jego renesansem legły czasy odmienne swą historią, ideologią i kulturą: wieki średnie.
Renesans - (od fr. renaissance - dosłownie znaczy to odrodzenie); w języku polskim funkcjonują dwa terminy określające tę epokę, z jednej strony chodzi o odrodzenie się ludzkości, osiągnięcie wyższego poziomu jej rozwoju, z drugiej o programowe nawiązywanie do przeszłości, zwłaszcza kultury i sztuki antyku.
Humanizm - (od łac. humanus - ludzki, humanitas - człowieczeństwo, ludzkość); prąd umysłowy i kulturalny renesansu, biorący swój początek w studiach nad dorobkiem starożytnych, wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości; inspiruje się -> antropocentryzmem. Z humanizmem wiąże, że tak znaczący w renesansie rozwój nauki i piśmiennictwa, powstanie całej klasy ludzi uczonych, myślicieli humanistów, szerzących nowe, laickie i racjonalne idee, takich jak Erazm z Rotterdamu, holenderski filozof, znany ze swego krytycznego stosunku do rzeczywistości. Bycie humanistą polegało tez na studiowaniu takich dziedzin jak historia, filozofia, etyka, filologia, czyli, jak głosili to pierwsi humaniści w rodzaju Petrarki czy Pico de Mirandoli, właściwych człowiekowi we współczesnym znaczeniu humanizm oznacza przekonanie, że najwyższą wartością jest godność osoby ludzkiej.
Reformacja - ruch religijny rozwijający w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa; doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm). Początkiem reformacji było wystąpienie teologa i wykładowcy uniwersyteckiego Marcina Lutra, który 31 października 1517 roku w Wittenberdze na drzwiach kościoła przybił manifest z 95 tezami - piętnował w nich demoralizację wyższego i niższego kleru, gromiąc go za handel odpustami (tzn. odpuszczenie kary za grzech za pieniądze). W 1520 roku Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, zrywając tym samym z oficjalnym Kościołem. Protestanci uznawali Biblię za jedyne źródło Objawienia i zasad życia chrześcijańskiego, byli przekonani, że o zbawieniu nie przesądzają uczynki człowieka, lecz siła jego wiary, odrzucali kult świętych i Marii jako Matki Bożej; zlikwidowali bogate ceremonie kościelne, uroczyste msze na rzecz skromnych zgromadzeń, na których czytano i objaśniano Pismo Święte. Rozpoczęty przez Lutra ruch religijny ogarnął wiele krajów Europy, przyczynił się do rozwoju kultury i literatur narodowych (sam Luter przełożył na niemiecki Biblię), ale i też, na skutek ekspansji protestantyzmu i prób jej zdławienia (-> kontrreformacja) doprowadził do rozpętania wielu wojen (1525, wojna chłopska w Niemczech), które długo pustoszyły zachodnią Europę. W Polsce od lat 20 XVI wieku szerzył się luteranizm, a od połowy tego wieku kalwinizm, z którego później wyłonili się bracia polscy. Reformacja szerzyła się na wszystkich, z wyjątkiem Mazowsza, ziemiach Rzeczpospolitej - w latach 1570-1580 istniało ok. 1000 zborów protestanckich, oblicza się, że za reformacją opowiadało się do 20% ogółu szlachty, jej zwolennicy domagali się nawet wprowadzenia w Polsce niezależnego od Rzymu kościoła narodowego.
Kontrreformacja - reformacja katolicka, odpowiedź Kościoła katolickiego na -> reformację, ruch zwalczający odszczepieńców a jednocześnie reformujący Kościół katolicki, aby utrzymać jego pozycję i potęgę. Jego początek sięga Soboru Tydeńskiego (1545-1563), który zalecił odnowę Kościoła i energiczne zwalczanie heretyków. Istotnym wydarzeniem w dziejach kontrreformacji było założenie przez Ignacego Layolę z zakonu jezuitów (w Polsce o 1564), którzy pojęli zdecydowane walkę propagandową z innowiercami, zaczęto stosować ostrą cenzurę publikacji, wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, w wielu krajach sięgano po procesy sądowe (działalność Świętego Officjum, czyli inkwizycji), skazywano niepokornych na stosy. Ruch kontrreformacyjny oznaczał ostateczny kres renesansowego optymizmu i tak cenionej przez humanistów swobody myśli.
Epikureizm - kierunek filozoficzny stworzony przez Epikura z Samos (341 - 270 p.n.e), greckiego filozofa, zwolennika materializmu, który założył szkolę filozoficzną w Atenach, słynny „ogród Epikura”; epikureizm poszukiwał odpowiedzi na pytanie, jak żyć, aby być szczęśliwym, dawał też na to recepty: należało zatem postępować uczciwie i rozsądnie, żyć w spokoju, odrzucać przesądy i wiarę w siły nadprzyrodzone, dając pierwszeństwo świadectwu zmysłów; jedynym dobrem jest przyjemność (a przynajmniej brak bólu), płynąca z doskonałej harmonii ciała i ducha, z życia pełnego prostoty i cnotliwości, którego nie zakłóca strach przez bogami i śmiercią. W ten sposób człowiek, umiejętnie korzystający z naturalnych przyjemności, może osiągną stan spokoju duszy, czyli ataraksję (gr. a-tarakis, pozbawiony niepokoju). Później potocznie zaczęto używać epikureizmu w znaczeniu zbliżonym do hedonizmu czy sybarytyzmu, czyli jako dążenia do korzystania z uciech życia, cenienia ponad wszystko wygody i przyjemności.
Stoicyzm - system filozoficzny, wywodzący się od założonej w III w. p.n.e. na Cyprze przez Zenona z Kition szkoły filozoficznej, oparty na etyce - virtus (skłonność, dążenia do czynienia dobra), surowej cnoty; życie człowieka powinno polegać na zachowaniu równowagi duchowej, niezakłóconej radością ani smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i postępowaniu zgodnie z racjami rozsądku i rozumu, zdążaniu do -> złotego środka. Stoicy czcili mądrość, którą definiowali jako „wiedzę o rzeczach boskich i ludzkich”, umożliwiającą poznanie prawd rządzących światem, a nie tylko postępowaniem ludzi. Późniejsi stoicy (Epiktet, Seneka, Marek Aureliusz) głosili moralność oparta na wysiłku i czynieniu dobra, a mądrość utożsamiali z cnotą.
Złoty środek - lub też „złote umiarkowanie”, po łac. aurea mediocritas, pogląd i styl życia odrzucający skrajności, preferujący drogę pośrednią, umiarkowaną, np. odrzucając tak nędze, jak i bogactwo, poprzestajemy na zaspokojeniu podstawowych potrzeb, czyli na dostatku, na tym, co wystarcza do godziwego życia; określenie użyte przez Horacego.
Barok - Termin został zapożyczony przez historyków literatury pożyczony od historyków sztuki. Ci z kolei zawdzięczają go Heinrichowi Wölfflinowi, dziewiętnastowiecznemu badaczowi, który swoje wielkie dzieło na temat sztuki interesujących nas czasów zatytułował Renaissance und Barock (Renesans i barok) - i dokonał tym samym pierwszego jasnego rozróżnienia obu epok. Wcześniej przeważała bowiem tendencja do twierdzenia, iż sztuka XVII wieku to po prostu zepsuty, przerafinowany koniec renesansu.
Samo słowo oznacza w języku portugalskim niezwykle żadki rodzaj perły, a zatem coś dziwnego, bardzo nietypowego, zaskakującego.
Oświecenie - Nazwa jest związana z przeświadczeniem o szczególnej misji, jaką ta epoka miała odegrać w dziejach kultury europejskiej. Oświecenie to inaczej „wiek rozumu”, „wiek filozofów”, bo własnie rozum ludzki miał być naturalnym światłem wskazującym drogę poznania świata i człowieka po okresie ciemności za jaki uznano barok.
Racjonalizm - od łac. ratio - osąd, rozum, metoda; doktryna filozoficzna, przyznająca w procesie poznawanie naczelne miejsce rozumowi, zakładająca, że wszystko co istnieje, jest poznawalne rozumowo; jeden z ideowych filarów oświecenia. Zwolennicy racjonalizmu uważali, ze rozum stanowi pewniejsze źródło poznania niż zmysły, z natury rzeczy zawodne i niedokładne, gdyż prawa rządzące myślą są zarazem prawami rządzącymi w rzeczywistości. Racjonaliści domagali się uniezależnienia władzy od prawd wiary (religii), podchodzili krytycznie do utrwalonych tradycjom dogmatów, zwalczali przesądy i zabobony, odrzucając sferę metafizyki, ponieważ zjawiska tego rodzaju (duchy, widma) nie podlegały osądowi rozumu. Racjonalizm narzucał oświeceniu jednorodną, materialistyczną koncepcję świata.
Empiryzm - od łac. empiricus - oparty na doświadczeniu; doktryna głosząca, ze doświadczenie jest jedynym źródłem poznania, przeciwstawiająca się -> racjonalizmowi. Za twórcę empiryzmu uchodził angielski filozof Francis Bacon (1561-1626), głoszący, że w naukach przyrodniczych należy odrzucił bezkrytyczną wiarę w autorytet, podchodzić z nieufnością do opartego na abstrakcyjnych zasadach rozumu, a wiedzę czerpać z doświadczenia. Jednak jej uporządkowanie wymaga zgodnego współdziałania doświadczenia i rozumu.
Deizm - z łac. deus, dop. dei - bóg, bóstwo; pogląd zaprzeczający istnieniu Boga osobowego, zgodnego z koncepcjami wielkich religii monoteistycznych. Deiści pojmują Boga jako rodzaj Najwyższej Istoty, która stworzyła świat rządzący się własnymi prawami i nie ingeruje w jego rozwój; kosmos przyrównywano do mechanizmu skonstruowanego przez Wielkiego Zegarmistrza i przez niego uruchomionego, ale funkcjonującego samodzielnie.
Ateizm - od gr. atheos - bez boga, bezbożny; pogląd zaprzeczający istnieniu Boga i wszelkich sił nadprzyrodzonych, wyrażający skrajny -> materializm, bliski -> deizmowi.
Materializm - od łac. materia - materiał, przedmiot, treść, substancja; pogląd głoszący, że świat jest jednorodny i jedyną istniejącą substancją jest materia (tzn. ogół przedmiotów rzeczywistych), a to co niematerialne, nie istnieje - lub tez nie jest godne uwagi rozumnego człowieka; świadomość, myśl uznaje za cechę lub funkcję materii. Materializm (choć często unikający stwierdzeń radykalnych, np. nie wykluczający istnienia Boga, jak w przypadku -> deizmu). Charakteryzował zwolenników oświecenia, którzy nie mogli zaakceptować koncepcji dualistycznych, uznających równoczesne istnienie ducha i materii. W Polsce był to jedne z przedmiotów późniejszego sporu klasyków z romantykami.
Libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości.
Romantyzm - (od łac. romanus - rzymski) Już w średniowieczu nazwę „romańskie” stosowano do języków ludów żyjących w prowincjach rzymskich (np. Galów, Celtów). Romancami zwano ich twórczość - niezwykłe legendy, baśnie, podania. Ponieważ ta kultura i ta twórczość fascynowała młodych twórców XIX wieku - nazwano ich romantykami, a całą formację kulturową epoki - romantyzmem.
Orientalizm - od łac. orientalis - wschodni; w węższym znaczeniu termin ten oznacza zapożyczenie z języków wschodnich (np. arabskiego, perskiego czy japońskiego). Romantyczny orientalizm to zwrot zainteresowań w stronę Wschodu, czyli Orientu (w XIX za Orient uchodziły również europejskie tereny imperium osmańskiego, czyli Grecja i Bałkany); chodziło przede wszystkim o kultury islamskie: turecką, arabską i perską, dopiero w dalszej kolejności chińską czy japońską. Pod pojęciem Orientu rozumiano nie tylko obszar geograficzny, ale i oryginalną kulturę, opozycyjna wobec Zachodu i wytworzonej przezeń kultury europejskiej, wywodzącej się z tradycji antycznej i chrześcijańskiej, opartej na myśli racjonalistycznej. Moda na Orient objawiała się rozmaicie - studiowano wschodnią filozofię i literaturę, brano stamtąd motywy do utworów literackich, stylizowano strój i architekturę, wreszcie wyprawiano się na bardzo wówczas popularne podróże do krajów orientalnych. Wschód pociągał romantyków swą egzotyką, tajemniczością, duchowością i pierwotną, bliską naturze dzikością. Posępne, pustynne przestrzenie Azji sprzyjały gwałtownym namiętnościom i głębokiej melancholii.
Historyzm - stanowisko metodologiczne w naukach humanistycznych (literaturoznawstwo, psychologia, filozofia, religioznawstwo, socjologia itp.) zalecające badanie zjawisk społecznych i szeroko rozumianych wytworów kultury pod kątem ich powstawania, rozwoju i upadku, na tle ogólnego procesu dziejowego.
Historiozofia - dziedzina filozofii, określana często (zwłaszcza na Zachodzie) mianem filozofii historii, uznawana niekiedy za samodzielna gałąź wiedzy - skupia się na refleksji nad dziejami, nad ich sensem, biegiem i celem, i próbuje ustalić ogólne prawidłowości nimi rządzące. Przedmiotem badań historiozofii jest też postrzeganie procesu dziejowego przez ludzi, różne sposoby jego przedstawiania i rozumienia.
Prometeizm - pojęcie to pochodzi od imienia mitycznego tytana, Prometeusza, który stworzył człowieka (ulepił do z gliny z domieszką łez) i dla niego wykradł bogom ogień. Kara, na jaką skazano Prometeusza za sprzyjanie ludziom i sprzeciwianie się bogom, była bardzo dotkliwa: Zeus kazał przykuć go do skały, a ogromny orzeł (ewentualnie sęp) codziennie przylatywał i wyrywał mu wątrobę. Prometeusz był nieśmiertelny, cierpiał więc straszliwe męki bez końca. Jego postawa jest postawą pełną humanitaryzmu, czyli bezinteresownej miłości do człowieka i gotowości wystąpienia dla niego przeciw najwyższym siłom, bogom czy prawom rządzącym światem. Prometeizm cechuje głównego bohatera III cz. Dziadów A. Mickiewicza.
Mesjanizm - pogląd sięgający do judaizmu i pochodzący od imienia Mesjasza, na przyjście którego oczekiwał Izrael. Mesjasz miał przynieść Izraelitom wolność i ofiarować im panowanie nad światem. Natomiast mesjanizm polski można określić jako zbiór przekonań i przeświadczeń o szczególnej roli Polski w dziejach świata. Pojęcie narodziło się jeszcze w dobie staropolskiej, gdy Rzeczpospolita traktowana była jako przedmurze chrześcijaństwa, kraj broniący kulturę cywilizacji chrześcijańskiej przed barbarzyńskimi poganami. Najpełniej jednak idee mesjańskie rozkwitały w okresie rozbiorów, a szczególnie powstania listopadowego. Uważano, że Polska, jako kraj szczególnie umęczony, jest krajem wybranym przez Boga do przyniesienia nowego ładu w Europie oraz politycznego i społeczno-moralnego odrodzenia ludzkości w duchu wiary chrześcijańskiej. Naród polski, ewentualnie jedna wybitna jednostka, wielki przywódca, mieli stać się łącznikiem między Bogiem a całą ludzkością. Ostatecznym celem mesjanizmu było zbawienie ludzkości w przyszłym Królestwie Bożym. Z mesjanizmem spotykamy się w III cz. Dziadów A. Mickiewicza, szczególnie w scenie Widzenia Księdza Piotra.
Pozytywizm - Pochodzi od tytułu czołowego dzieła, zawierającego program epoki - Augusta Comte'a Wykłady filozofii pozytywnej. Słowo „pozytywny” oznaczało w XIX w. Realny, praktyczny, pożyteczny. Tym samym symbolizowało ideologię epoki. Okres w literaturze polskiej, ukształtowany w okresie po upadku powstania styczniowego (1863), trwający do początku lat 90 XIX w. Nurt ten odrzucał wszystko to, co cudowne i nierealne, kładł nacisk na konkret, rzeczy pewne i ścisłe, postęp ludzkości utożsamiał z przejściem ludzkiej myśli w stadium pozytywne, tzn. naukowe; podstawą wiedzy jest obserwacja, która pozwala poznać ogólne prawidłowości, co wiąże się ściśle ze -> scjentyzmem i -> ewolucjonizmem. W Polsce pozytywizm był tak ruchem społeczno-ideowym, jak i literackim, wyrósł z szoku po klęsce powstania styczniowego, nie krył rozczarowania do romantyzmu i jego programu walki narodowowyzwoleńczej, nieskutecznej i sprowadzającej coraz okrutniejsze represje. Pozytywiści, znani jako -> młodzi, wystąpili z własnym programem rozwoju kraju, kładąc nacisk na pracę jako czynnik budujący siłę społeczeństwa, pozwalający przetrwać i ochronić substancję narodową; dlatego lansowali hasła -> pracy u podstaw, ->pracy organicznej. Głoszono też konieczność upowszechnienia oświaty, popularyzacji nauki i laickiego światopoglądu. Stworzono nowy wzorzec bohatera, już nie bojownika, spiskowca czy rozmarzonego pięknoducha, ale człowieka pracy, zdolną, wykształconą i energiczną jednostkę, inteligenta potrafiącego wcielać w życie założenia - utylitaryzmu (np. młodego inżyniera, pełnego poświęcenia lekarza czy nauczyciela), którego działanie przekształci rzeczywistość, wytyczy społeczeństwu nowe horyzonty i drogi rozwoju - najbliższy tego ideału wydaje się bohater „Lalki” - Stanisław Wokulski, podobne, pozytywne cechy ma młody Witold Korczyński z „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Postulowano rozwiązanie palących problemów społecznych, takich jak klasowa nierówność czy nędza wiejskiej i miejskiej biedoty. Pozytywizm uznał realizm za najodpowiedniejszą konwencję twórczą, a powieść za dominujący gatunek literacki.
Praca organiczna - Podstawa programowa polskiego pozytywizmu, program legalnej działalności narodowej w warunkach niewoli, wzywający do pomnażania zasobów gospodarczych narodu, do umacniania jego wewnętrznej organizacji, upowszechniania i podnoszenia poziomu oświaty; działania tego rodzaju były dopuszczalne przez prawo państw zaborczych (zwłaszcza w Poznańskiem i Galicji). W ramach pracy organicznej propagowano konieczność unowocześnienia przemysłu i handlu, w pomyślnym rozwoju gospodarczym upatrywano szansę na cywilizacyjny awans społeczeństwa polskiego, a tym samym na wzmożenia jego siły, postulowano umocnienie stanu posiadania nadszarpniętego przez nieudane powstanie. Poszczególne działy gospodarki, życia społecznego powinny harmonijnie się rozwijać, niczym części składowe jednego organizmu; pojęcie to wiąże się z organicyzmem, poglądem filozoficznym głoszącym, że natura i jej poszczególne dziedziny tworzą osobne struktury funkcjonujące na wzór żywego organizmu.
Praca u podstaw - Jeden z głównych postulatów polskiego pozytywizmu; przez pracę u podstaw rozumiano podnoszenie poziomu oświaty wśród ludu, w szczególności chłopów, warstwy uprzedni zaniedbane, pogrążonej w nędzy i ciemnocie; równie istotną sprawą było krzewienie pośród ludu świadomości narodowej oraz zapobieganie rusyfikacji i germanizacji. Założenia te realizowano poprzez zakładanie szkół i bibliotek ludowych, pomaganie w organizowaniu samorządu wiejskiego, kółek i spółdzielni rolniczych. Powszechna oświata miała sprzyjać podnoszeniu poziomu życia na wsi, a także demokratyzować stosunki społeczne, przygotowując warstwę chłopską do udział w życiu społecznym.
Scjentyzm - od łac. sciens, dop. scientis - wiedzieć, znać; pogląd zakładający że we wszystkich rodzajach badań, nawet humanistycznych, należy stosować metody nauk przyrodniczych, gdyż te są najpewniejsze; zaufanie do nauki jako jedynego rzetelnego źródła wiedzy o świecie, opartego na doświadczeni i rozumowaniu, wiara w jej możliwości rozwiązywania wszelkich problemów człowieka. Scjentyzm związany jest z darwinowskim ewolucjonizmem, kładzie nacisk na fakt naukowy i jego logiczną interpretację, dąży do sformułowania opisujących rzeczywistość praw naukowych.
Altruizm - przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w myśl której w przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra drugiego człowieka. Termin altruizm został wprowadzony przez A. Comte'a, a rozpowszechniony przez pozytywistów.
Ewolucjonizm - inaczej darwinizm, nazwa nadana teorii ewolucji Karola Darwina, głoszącej, że świat przyrody rozwija się w następstwie ciągłych zmian, na drodze stopniowego rozwoju, ciągłych przeobrażeń, przechodzenia od form prostych ku formom bardziej złożonym; przyczyną ewolucji są bodźce środowiskowe i mutacje, zmiany gatunkowe zależą od doboru naturalnego. W dobie pozytywizmu teorię tę próbowano zastosować do wytłumaczenia procesów rozwojowych, zachodzących w społeczeństwie, historii i kulturze, optymistycznie zakładano, że rozwój cywilizacji polega na nieustannym postępie; sprzyjał tej wizji gwałtowny rozkwit nauk przyrodniczych i techniki, jaki nastąpił w drugiej połowie XIX w.
Realizm - kierunek w literaturze europejskiej ukształtowany około połowy XIX w., wyrosły z założenia, iż utwór literacki powinien być pełnym sprawozdaniem z życia codziennego człowieka, ukazanego w jego społecznym środowisku; przedstawieniem szczegółów życia i typowych reprezentatywnych postaci i charakterów, przy zachowaniu respektu dla praw rządzących rzeczywistością (co wiązało się z eliminacją elementów nieprawdopodobnych, np. fantastyki); wiąże się to z przekonaniem o pełnej poznawalności świata i istnieniu wyrazistych reguł, które rządzą społeczeństwem. Pisarz realistyczny staje się uważnym obserwatorem, zbrojnym w wiedze i doświadczenie, a obraz świat zawarty w dziele zostaje pokazany jako rezultat wnikliwej analizy psychologiczno-socjologicznej, winien przy tym zaspokajać ciekawość czytelnika. W typowym utworze realistycznym świat jest ukazywany z punktu widzenia przeciętnego odbiorcy i oceniany wedle zasad ogólnie przyjętej moralności i zdrowego rozsądku.
Naturalizm - kierunek literacki ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIX w.; jego główny twórca i teoretyk, Emil Zola, pragnął przenieść do warsztatu pisarza metody nauk eksperymentalnych, przede wszystkim biologii i medycyny, co było przejawem typowego dla tej epoki -> scjentyzmu. Naukowość dzieła miała polegać na przybraniu przez pisarza postawy skrajnie obiektywnej, powinien on stać się bezimiennym badaczem, ograniczającym się do bezstronnej relacji, swoistej „fotografii” przedstawianej rzeczywistości, wyzbytej moralizującego komentarza. Naturalizm wymagał opisywania zjawisk współczesnego świata bez jakichkolwiek upiększeń w surowej postaci, ograniczania fikcji na rzecz paradokumentalnego przedstawienia problematyki społecznej, sięgał do -> ewolucjonizmu i teorii Darwina, koncepcji walki o byt i koncepcji dziedziczności, ukazując biologiczne motywacje ludzkich zachowań (popędu); stosując skrajny realizm opisu, przedstawiał wstydliwe, niekiedy ohydne strony natury ludzkie. Zdaniem naturalistów rzeczywistość społeczna i biologiczna to dwie strony tego samego świata, a życie duchowe można zredukować do mechanicznego działania bodźców i odruchów fizjologicznych. Wierna tej prawdzie powieść powinna przemieniać się w rodzaj naukowego dokumentu.
Asymilacja - w socjologii - proces wchłonięcia podmiotu (jednostki lub grupy) przez inną grupę, w którego wyniku podmiot nabiera właściwości charakterystycznych dla danej grupy, np. przyjmowanie przez mniejszości etniczne cech dominującej grupy narodowej.
Emancypacja - ruch społeczny, który rozpoczął się w wielu krajach pod koniec XIX w., dążący do prawnego i społecznego zrównania kobiet z mężczyznami, jest między innymi w zakresie prawa wyborczego, dostępu do wyższych studiów; dokonana formalnie około 1918 roku;
Utylitaryzm - pogląd etyczny, zgodnie z którym to, co dobre dla człowieka, jest pożyteczne dla społeczeństwa. Każda jednostka powinna dążyć do szczęścia własnego, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu.
Młoda Polska - nazwa została zaczerpnięta od ukazującego się w 1898 r. w krakowskim „Życiu” cyklu artykułów Artura Górskiego, zatytułowanych właśnie Młoda Polska. Polska nazwa utworzona została przez analogię do podobnych ruchów autystyczno-ideowych, jakie w tym czasie przetoczyły się przez Europę: Młode Niemcy, Młoda Skandynawia itd. Przymiotnik „młoda” miał być określeniem grup twórców, którzy właśnie zdobyli znaczący wpływ na kształtowanie się prądów ideowych epoki i który chcieli w ten sposób odróżnić się od „starych”, czyli spadkobierców ideałów pozytywizmu.
Dekadentyzm - (z języka francuskiego - décadence - schyłek, upadek). Zjawisko pojawiające się w sztuce i literaturze XIX w., zwłaszcza w końcu tego stulecia. Podłożem dekadentyzmu były zjawiska towarzyszące procesom industrializacji i urbanizacji, dezintegracji tradycyjnych układów i więzi społecznych, powszechnie akceptowanych norm i zasad obyczajowych i moralnych, co interpretowano jako oznakę wyczerpania całej kultury kręgu łacińskiego i zapowiedź jej rychłego końca. Charakterystyczna dla dekadentyzmu świadomość wyobcowania ze społeczeństwa mieszczańskiego i ostra opozycja wobec jego moralności i kultury wyrażały się w zróżnicowanych i niejednoznacznych formach: kult artysty, jako jednostki stojącej ponad tłumem filistrów(bogatych mieszczan), i sztuki czystej, uwolnionej od zadań służebnych (sztuka dla sztuki), splatał się z poczuciem bezcelowości buntu i działania, uwydatnianie objawów znużenia, zniechęcenia, bezsiły i przesytu łączyło się z przewrotną fascynacją tymi stanami oraz demonstrowaniem postaw hedonistycznych i anarchicznych, co uzewnętrzniło się zwłaszcza w stylu obyczajowym środowisk moderny artystycznej (cyganeria artystyczna). W Polsce dekadentyzm odegrał zrazu rolę twórczego fermentu w fazie przełomu modernistycznego, jednak w miarę nasilania się tendencji społeczno-narodowych w literaturze Młodej Polski został przezwyciężony i odrzucony przez czołowych twórców okresu (S. Brzozowski). Pewne elementy dekadentyzmu znalazły rozwinięcie w XX-wiecznym katastrofizmie.
Impresjonizm - kierunek stworzony w malarstwie francuskim. Wedle jego założeń każde poznanie to akt indywidualny, subiektywny i przypadkowy. Cechą charakterystyczną w tym malarstwie było zacieranie konturów przedmiotów, traktowanie świata słonecznego jako jedyne źródła barw; skupienie się na pejzażach i martwych naturach, nastrojowość. Czołowi przedstawicie gatunku to Claude Monet, Camille Pisarro, Auguste Renoir, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Aleksander Gierymski). W literaturze (głównie w liryce): skupienie w jeden łańcuch wzruszeniowo-obrazowy szeregu drobnych wrażeń, obserwacji, spostrzeżeń, jednolitość tonu - brak kontrastów i dysharmonii, świat taki, jakim widzi go podmiot liryczny, duża rola nastroju i światła, nacisk na muzyczność wiersza.
Klasycyzm - prąd zgodny z filozoficzną ideologią epoki oświecenia. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele utylitarne (użytkowe), wraca do ideałów starożytnych. Np. modne gatunki tego nurtu to: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny. Modne są też klasyczne ideały takie jak: jasność, harmonia, prostota, kunszt języka. W tym nurcie narodzą się też: powieść nowożytna i takie formy publicystyczne jak: esej czy felieton.
Neoromantyzm - termin wprowadzony przez wybitnego romanistę i historyka literatury Edwarda Porębowicza. Akcentował przynależność literatury z przełomu XIX/XX wieku do pewnego ciągu tradycji, podkreślał jej bliskie związki z romantyzmem, a nawet określał ja jako jej kontynuację. Zjawisko związków z romantyzmem było istotnym i ważnym elementem świadomości literackiej tego okresu. Nazwa stanowiła przeciwwagę terminu modernizm, ten akcentuje nowość, tamta zależność od tradycji; nazwa neoromantyzm ma i współcześnie swoich zwolenników.
Nietzscheanizm - filozofia buntu przeciw zastałym wartościom, przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietzsche głosi „wolę mocy” oraz kult nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad rzeszą słabych. Ten może działać „poza dobrem i złem”, odrzucić prawa, normy i wartości.
Parnasizm - ogólna nazwa kierunków literackich, stawiających przed literaturą wyłącznie cele artystyczne, bez angażowania się w sprawy polityczne czy społeczne; także -> sztuka dla sztuki, sztuka pojmowana jako wartość autonomiczna, skupiona jedynie w celach estetycznych, bez jakikolwiek zobowiązań etycznych, dydaktycznych, ideowych. Takie hasła głosili we Francji parnasiści, symboliści w Polsce.
Symbolizm - prąd literacji ukształtowany we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX w., nazwa pochodzi od ogłoszonego w Le Figaro manifestu Jeana Morėasa. Istotą symbolizmu miało być oddanie treści metafizycznych, ukrytych przed okiem odbiorcy. Symbolizm polegał na dostrzeganiu wielu znaczeń ukrytych w jednym przedmiocie, motywie, obrazie. W przypadku literatury zadaniem działa nie było opisywanie tego co konkretne, narzucające się, twórca (pisarz, poeta) powinien dążyć do znaczeń ukrytych, rozszyfrowywać je, odgadywać. W utworach symbolicznych często pojawiają się motywy impresjonistyczne, często też połączone są wyrażenia związane z jednym zmysłem z wyrażeniami związanymi z innym zmysłem, czyli synestezja. Czołowymi polskimi symbolistami byli: Z. Przysmacki, S. Wyspiański, J. Kasprowicz.
Dwudziestolecie Międzywojenne - określeniem tym przyjęto nazywać epokę historyczno-literacką, która przypadała na okres miedzy dwoma wojnami światowymi. Nowe, charakterystyczne dla niej wartości, wyraźne są po 1918 r. Często jednak pojawiają się stwierdzenia, że pierwiastki nowego światopoglądu pojawiły się już w 1915 r., w wyniku rewolucji robotniczej w Rosji i na ziemiach polskich.