Zag 53: Stylistyka literacka

Stylistyka jest to dyscyplina językoznawcza, której przedmiotem jest opis sposobów organizowania znaków językowych w wypowiedzi (tekście), i ich interpretacja ze względu na funkcje mowy oraz klasyfikacja stylów.

Teksty literackie opisujemy stylistycznie dokładnie tak samo jak wszelkie inne teksty: naukowe, dziennikarskie, pisane, mówione. Istnieje stylistyka specyficznie literacka. Ze względu na cel, jaki stawiamy sobie w badaniach stylistycznych, można wyróżnić:

a) stylistykę językoznawczą, która analizuje składniki tekstu i ustala, z jakiego zwyczaju językowego, czyli społecznego stylu funkcjonalnego one pochodzą;

b) stylistykę tekstu, która syntezuje konstatacje stylistyki językoznawczej w odniesieniu do całościowej budowy wypowiedzi;

c) stylistykę literacką, której zadanie polega na zestawieniu faktów konstatowanych przez stylistykę językoznawczą i stylistykę tekstu ze strukturą utworu literackiego i dokonaniu funkcjonalnej analizy tych faktów.

Stylistyka literacka nie zadowala się zatem stwierdzeniem występowania w tekście faktu językowego i ustaleniem jego proweniencji, ponieważ zobowiązana jest ujawnić i określić jego zamierzoną celowość, stylistyczno-semantyczny efekt wynikający stąd, że z jednej strony - współtworzy on skomplikowana strukturę dzieł, z drugiej zaś - że pozostałe elementy tej struktury oddziałują na ów fakt językowy.

Klasyfikacja stylów językowych

Z czasów antycznych wywodzi się teoria trzech stylów , wyróżniająca styl:

a) wysoki; zarezerwowany dla tematów ważnych, podniosłych. Teksów opowiadających o bogach, herosach, a więc stosowany w tragedii i eposie. Hieratyczność, powaga, patos, bogactwo środków stylistycznych stanowiły podstawowe cechy stylu wysokiego

b) niski; przeciwieństwo stylu wysokiego. Odznaczający się prostotą, brakiem figur stylistycznych i bezpretensjonalnością. Satyra , komedia, sielanka stanowiły najbardziej stosowny teren jego występowania.

c)średni; antyk używał go między innymi w elegii, poemacie opisowym, a więc gatunkach, w których zarówno styl wysoki, jak i niski mało były przydatne i niestosowne.

Teoria 3 stylów przetrwała długo, bo aż do klasycyzmu, i zawsze była przejawem poetyki normatywnej, precyzyjnie regulującej zasady twórczości literackiej i retoryki. Jako taka łączyła się z zasada decorum, czyli zasada stosowności użytych środków językowo-stylistycznych wobec sytuacji komunikacyjnych, celu i tematu wypowiedzi. Teksty nowsze, z zwłaszcza współczesne nie dadzą się poklasyfikować według tej propozycji; nie mieszczą się na ogół w żadnej z proponowanych przez teorie klas.

Pisany język literacki nie jest kategorią jednolitą. Współcześnie wyróżnia się w jego obrębie styl:

• publicystyczny (dziennikarski)

• administracyjny (prawniczy,urzędowy, kancelaryjny)

• naukowy

• artystycznych

1. styl publicystyczny nazywany również dziennikarskim jest dość niejednorodny: zawiera elementy stylu potocznego, kolokwialnego, nierzadko i artystycznego czy naukowego, w zależności od charakteru i rodzaju dyskursu. Informacja agencyjna na pewno będzie pozbawiona takich form językowych i takich sformułowań, które ujawniałyby osobisty stosunek jej autora do treści informacji i jej przedmiotu. Tak będzie z całą pewnością w doniesieniach politycznych czy gospodarczych, ale takie emocjonalne sformułowania znajdą się w informacji sportowej czy felietonie. Do języka literacko-artystycznego najbardziej zapewne zbliża się styl felietonu, a do języka naukowego - styl recenzji czy doniesienia agencyjnego. Jeśli w stylu publicystycznym pojawia się metafora, to najczęściej w felietonie, który spośród wszystkich dziennikarskich sposobów wypowiedzi odznacza się największymi możliwościami ujawniania osobowości i stopnia zaangażowania autora. Styl dziennikarski z tej racji, że przedmiotem informacji prasowej jest całokształt życia społecznego, odznacza największym chyba obok stylu literackiego bogactwem leksykalnym.

2. styl administracyjno-prawny zwany także urzędowym bądź (dawniej) kancelaryjnym - realizuje się w aktach prawnych i normatywnych, zarządzeniach, instrukcjach oraz korespondencji urzędowej. Jest to styl najbardziej chyba zgramatykalizowany w wyniku konieczności używania stałych zwrotów językowych ograniczających inwencje językowa nadawcy, ponadto cechuje go bezosobowość nadawcy i adresata. Styl ten obywa się bez sformułowań obrazowych i emocjonalnych, a także perswazyjnych. W zakresie słownictwa odznacza się dużym nasyceniem terminologią prawniczą, administracyjną itp.

3. styl naukowy - różnicuje się wewnętrznie przede wszystkim ze względu na przedmiot badań i przedmiot naukowego opisu: zjawiska humanistyczne i przyrodnicze wypracowały język konwencjonalnych znaków-symboli i posługują się nimi niezależnie od kodu podstawowego, którego używa się wyłącznie do opisu postępowania badawczego i wnioskowania. Poszczególne dyscypliny naukowe wypracowały swoiste subkody i charakterystyczne cechu stylistyczne. Najogólniejszą cechę stylu języka naukowego można upatrywać przede wszystkim w zachowaniu dystansu wobec opisywanych zjawisk, co przejawia się w rzeczowym referowaniu stanów rzeczy i sądów. Nadawca takiego komunikatu, mówiąc o sobie jako badaczu, używa najczęściej liczby mnogiej lub bezosobowej. W zakresie słownictwa podstawową cechą stylu naukowego jest nasycenie tekstu terminologią właściwą dla danej dyscypliny. Pod względem składniowym styl charakteryzuje duży udział zdań zależnych, a więc rozbudowana hipotaksa, i stosunkowo duży udział zdań warunkowych.

4. Styl artystyczny zwany literackim realizuje się w utworach literackich. Z racji dużej trwałości walorów estetycznych i poznawczych tego gatunku tekstów stosunkowo najłatwiej dostrzec, jak się ten styl zmienia w zależności od epoki, prądu czy kierunku artystycznego. Jest on otwarty na wszelkie języki-style, to znaczy, że posługuje się on nimi zarówno w tworzeniu tekstu jako takiego, jak i dla charakterystyki postaci literackich. Ten fakt decyduje o tym, że - w przeciwieństwie do innych języków - może on korzystać z rozmaitych formacji stylistyczno-językowych wykształconych również w przeszłości. Jest to język stylistycznie synkretyczny, a mimo to jego poszczególne formacje historyczne dają się łatwo rozpoznawać i nawet mało przygotowany do tego czytelnik potrafi zaszeregować poprawnie poszczególne teksty do epok, z których pochodzą.

Taki podział języka ogólnonarodowego na klasy-style ma jakby charakter poziomy a każdą z klas można jeszcze podzielić według kryteriów nacechowania stylistycznego, mówimy o stylu:

• prostym

• retorycznym

- wzniosłym

• patetycznym

• kwiecistym.

Taki podział możemy nazwać pionowym.

Zagadnienia języka poetyckiego

Problem języka poetyckiego został wprowadzony do refleksji teoretycznoliterackiej przez formalistów rosyjskich, a następnie przeformułowany i steoretyzowany w pracach Jana Mukarowskiego i Romana Jacobsona na gruncie strukturalizmu. W Polsce głównym teoretykiem języka poetyckiego był Janusz Sławiński.

Wyodrębnienie języka poetyckiego znajdowało uzasadnienie w teorii mówiącej, że teksty realizujące jego reguły ujawniają dominacje funkcji estetycznej (funkcji poetyckiej) nad pozostałymi funkcjami mowy. Funkcja poetycka skierowuje uwagę odbiorcy na sam komunikat, na znaki językowe. Oznacza to podporządkowanie innych funkcji, które pozostają w najrozmaitszych konfiguracjach (ze sobą i z dominantą).

Teoria języka poetyckiego mówi, że pochodnymi dominacji funkcji estetycznej są:

a) wyrazistość znaku językowego na tle zautomatyzowanych aktów komunikacyjnych właściwych dla potocznych kontaktów językowych, a także na tle takich tekstów, które traktują znaki językowe jako symbole, to jest w taki sposób, że znaki językowe stają się przezroczyste, niezauważalne, bo odsyłające percepcje do kontekstu

b) wypowiedź poetycka mająca znamiona nadorganizacji - organizacja naddania tekstu - wierszowy charakter tekstu, ekwiwalencje, układy symetryczne, paralelizmy itd.

c) utrata przez wypowiedz jednoznaczności, przy czym wieloznaczność nie stanowi defektu w procesie organizowania semantyki

d) nieprzewidywalność znaków językowych , niespodzianki semantyczne

e) nieprzekładalność tekstu poetyckiego na inny typ wypowiedzi.

Segmentacja prozodyjna tekstu stanowi bardzo ważna dyscyplinę wiedzy o systemie językowym i stylistyce tekstu. To właśnie w tej sferze stylistycznych wyborów decyduje się charakter prozodyjny wypowiedzi: proza lub wiersz. Teksty mogą zostać stylistycznie nacechowane poprzez sposób wykorzystania intonacji, akcentu i pauzy.

Sposoby łączenia zdań - elementy stylistyki składni

1) Apostrofa - (gr. apostrophé) bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bardzo często do bóstwa, personifikowanie idei lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub uroczystym utworze poetyckim, np. odzie, a kreujący postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego. Zaliczana do figur retorycznych oraz muzycznych figur retorycznych.

Przykłady

• "Litwo, Ojczyzno moja" (Adam Mickiewicz)

• "Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?". (Jan Kochanowski)

• "Bogurodzica dziewica, Bogiem sławienna Maryja". ("Bogurodzica").

• "Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani". (Anonimowa piosenka z lat 1914-1918 śpiewana przez żołnierzy Legionów Polskich).

• "Szlachetne zdrowie, nikt sie nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz..."(Jan Kochanowski)

• "Smutno mi, Boże". (Juliusz Słowacki)

2) Antyteza (gr. antíthesis - przeciwstawienie, inna nazwa: contrapositum) - figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np. "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć").

Utwory literackie okresu baroku cechowały się nagromadzeniem antytez, co miało służyć podkreśleniu paradoksu.

3) Pytanie retoryczne - figura stylistyczna i retoryczna; pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu; ewentualnie pytanie, na które odpowiedź jest oczywista.

Pytanie retoryczne służy wzmocnieniu uwagi odbiorcy, zdobyciu przez nadawcę aprobaty poprzez budowanie wspólnej płaszczyzny refleksji ze słuchaczem. Może podkreślać punkt widzenia osoby mówiącej, w formie aporii wyrażać jej powątpiewanie. Jako środek stylistyczny ożywia intonację wypowiedzi. Może też pełnić funkcję kompozycyjną i być rodzajem przerywnika, nagłówka, oddzielającego poszczególne części i tematy, które nadawca porusza.

W życiu codziennym pytania retoryczne bywają używane m.in. w celu:

• podtrzymania kontaktu, np.: Widzisz?

• wyrażenie powątpiewania, np.: I po co to wszystko?

Przykłady użycia

Przykładem użycia pytania retorycznego jako chwytu krasomówczego może być fragment przemówienia radiowego Józefa Stalina z 1941 roku:

Czy naprawdę niemieccy żołnierze są niezwyciężeni, jak bezustannie trąbi dumna faszystowska propaganda? (pauza) Oczywiście nie! Historia pokazuje, że nie ma niezwyciężonych armii, i nigdy ich nie było. Armia Napoleona była uważana za niepokonaną, ale w końcu została pokonana

Jako figura stylistyczna pytanie retoryczne pojawia się np. w IV księdze Pana Tadeusza:

Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy, / Aż do samego środka, do jądra gęstwiny?

4) Wykrzyknienie (inaczej eksklamacja) - jest to figura retoryczna, wyraz, grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, często urwane, wtrącone w tok wypowiedzi bądź będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówiącego (często ma formę apostrofy). Przykłady wykrzyknień: "Ojej!", "Och!", "Ach!" Wykrzyknienie również sygnalizuje stan uczuciowy osoby, która się nim posługuje.

Przykłady zdań z wykrzyknieniami

• Przykład: Ojej, ona ma nowego kotka!

• Przykład: Och, zgubiłem swoje kapcie!

• Przykład: Ach, nie mam okularów!

5) Anakolut - błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami; inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z porządkiem logicznym zdania i są niepoprawne pod względem gramatycznym.

Najczęstszym przypadkiem anakolutu jest wprowadzenie do konstrukcji imiesłowowej zawierającej imiesłów przysłówkowy współczesny innego podmiotu niż w zdaniu głównym (np. jadąc do pracy, padał deszcz; otwierając okno, zatrzasnęły się drzwi; jadąc na rowerze, spadła mi czapka). Zdania anakolutyczne są czasami wprowadzane celowo do utworów literackich, aby stworzyć wrażenie mowy potocznej lub w innych celach artystycznych. Pełni wówczas rolę środka stylistycznego

6) Epifora (epistrofa, conversio) to w literaturze powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.

Na przykład: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko. (1 Kor 13:11)

7) Parenteza, paranteza (zdanie parentetyczne, zdanie parantetyczne) (gr. parénthesis - wstawienie) - jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.

Przykłady:

"I od takiego co, Boże nieskończony,

(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie

sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"

Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet II

"(...) prosto do nieba czwórkami szli

żołnierze z Westerplatte.

(A lato było piękne tego roku).

I tak śpiewali: Ach, to nic,

że tak bolały rany, (...)"

Konstanty Ildefons Gałczyński, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte

8) Powtórzenie, repetitio , figura retoryczna, zabieg stylistyczny polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji.

Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni".

Rodzaje powtórzeń:

• epifora (powtórzenie na końcu wersu)

• anafora (powtórzenie na początku wersu)

• refren

• paralelizm

9) Anafora - w literaturze: powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.

10) Elipsa - figura retoryczna - opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania.

W elipsie kontekstowej opuszcza się element, bądź elementy zdania, ze względu na kontekst wypowiedzi, przy czym bardzo ważny jest powód tego pominięcia.

Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.

11) Paralelizm składniowy, paralelizm syntaktyczny - w językoznawstwie termin ten określa stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu.

Przykłady

• "Gęby za lud krzyczące sam lud w końcu znudzą. I twarze lud bawiące na końcu lud znudzą."

• "Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga."

• "Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpieczności jego wszystkim,"

• "Jeśli nie masz miłości, cóż jest, co ja czuję? Jeśli miłość jest, co to przebóg takowego? Jeśli dobra, skąd skutku nabywa tak złego? Jeśli zła, czemu sobie mękę tak smakuję?" idp.

12) Inwersja (łac. inversio odwrócenie) to, ogólnie, zmiana zwykłego układu na odwrotny, pewnych cech na im przeciwne. Termin stosowany w wielu znaczeniach, dotyczący odwrócenia proporcji, kolejności, tendencji, zmiany zwrotu, odwrócenia kształtu charakterystyki, przeciwieństwa dotychczasowych wartości itp.

• w literaturze: taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle obyczaju języka literackiego odczuwa się jako niezwykły bądź z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie składniowo wyrazów, bądź też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących. Wyrazistość inwersji zależy od stopnia wywołanej przez nią trudności w odczytaniu składniowej budowy tekstu. Inwersja jest środkiem stylistycznym wykorzystywanym w języku potocznym do uwydatnienia wartości semantycznej, emocjonalnej lub logicznej pewnych wyrazów. W poezji służy ponadto efektom brzmieniowym i wersyfikacyjnym oraz podkreśla odmienność poetyckiego wysłowienia; charakterystyczna zwłaszcza dla stylu poezji barokowej, nieobca jest także poetom późniejszym.

Np. "Twojego Dafnis brzegu stojąc podle, / Cudnej się we szkle przygląda urodzie" (A. Naruszewicz, Do strumienia).

Inne nazwy: hyperbaton, przekładnia, przestawnia, transgressio.

13) Ironia - sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów, jest zaliczana także do podstawowych kategorii w estetyce.

W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem.

Termin ten odnosi się również do sytuacji, zjawisk niezgodnych z oczekiwaniami; rezultatów przeciwstawnych wobec zamiarów, czyli do zaburzenia przyczynowo-skutkowej struktury rzeczywistości. Wyróżnia się tu kilka odmian:

• ironia sytuacyjna, np. wystąpienie w komputerze błędu systemowego (blue screen of death) w trakcie oficjalnej prezentacji Windows 98 z udziałem Billa Gatesa na targach COMDEX w kwietniu 1998;

• ironia losu (zwana też kosmiczną), np. utrata słuchu Ludwiga van Beethovena;

• ironia historii, np. określenie stosowane wobec wojny światowej 1914-18 w okresie jej trwania oraz krótko po zakończeniu: Wojna mająca na celu zakończenie wszystkich wojen (The War to End All Wars).

Matrycą ironii werbalnej będzie więc: [ktoś] ironizuje, że..., matrycą ironii odnoszącej się do sytuacji, zdarzeń, losu: na ironię zakrawa, że....

Wyróżnia się również postawę ironiczną, charakteryzującą się dystansem, spokojem, rozwagą w ocenie, brakiem zaangażowania, oziębłością emocjonalną.

Szczególną odmianą ironii jest ironia sokratejska - przypisywany Sokratesowi, utrwalony w dialogach Platona sposób prowadzenia dialogu, będący zarazem metodą docierania do prawdy.

Wzory stylistyczne w obrębie składni

1) Alegoria (gr. ἀλληγορία allēgoría, od ἀλληγορέω allēgoréo - "mówię w przenośni, obrazowo") - w literaturze i sztukach plastycznych podstawienie pojęć oderwanych pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie.

Treść alegoryczna utworu nadaje się do jednoznacznego odczytania. Na alegorii opierają się często bajki. Alegoria związana jest z obiegowymi konwencjami i stereotypami myślowymi oraz powszechną wiedzą o zjawiskach (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się ze sprytem). Alegorią posługiwano się najchętniej w średniowieczu i baroku.

Alegoria różni się od symbolu swoją jednoznacznością.

2) Symbol - odpowiednik pojęcia postrzegany zmysłowo. Najbardziej ogólnie jest to zastąpienie jednego pojęcia innym, krótszym, bardziej wyrazistym lub najlepiej oddającym jego naturę, albo mniej abstrakcyjnym. Jest to znak odnoszący się do innego systemu znaczeń, niż do tego do którego bezpośrednio się odnosi. Przykładowo symbol lwa oznacza nie tylko dany gatunek zwierzęcia, lecz często także siłę lub władzę. Symbole są pewnymi znakami umownymi, które w różnych kulturach mogą mieć różne znaczenia - to odróżnia symbol od jednoznacznej alegorii.

Znaczenia szczególne to między innymi:

• litery to symbole głosek

• medal to symbol osiągniętego zwycięstwa

• symbolami władzy królewskiej w tradycji europejskiej są jabłko, berło, korona, włócznia

• cyfry stosowane w formie liczb są symbolami ilości i innych wielkości (np. długości, masy)

3) Eufemizm (z gr. ευφημισμός - euphemismos, od eu dobrze i phemi mówić) - wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na zabobon, na cenzurę lub autocenzurę (polityczną lub obyczajową), czy też na normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatia), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie mówiącego nie może lub nie powinno być używane.

Eufemizm bywa też stosowany jako figura retoryczna czy stylistyczna, dla ubarwienia wypowiedzi czy też jako żart językowy. Przykłady eufemizmów:

• odszedł, zasnął w Panu zamiast umarł;

• jesień życia, trzeci wiek zamiast starość

• puszysty zamiast gruby

• kobieta lekkich obyczajów, córa Koryntu zamiast prostytutka

• mija się z prawdą zamiast kłamie, łże

• ma lepkie ręce zamiast kradnie

• urodzony w niedzielę zamiast leniwy

• tam gdzie król piechotą chadza lub ustronne miejsce zamiast ubikacja

• te dni, kobieca przypadłość zamiast miesiączka

• strefa bikini zamiast łono czy podbrzusze

• pojechać do Rygi zamiast zwymiotować

• do diaska zamiast do diabła

Nie należy mylić eufemizmu z synonimem.

• tylna część ciała, miejsce gdzie plecy tracą swą szlachetną nazwę, cztery litery, pewna część ciała - to eufemizmy

• zadek, tyłek, pośladek, pupa, sempiterna - to synonimy

• widzący inaczej - to eufemizm

• niewidomy, ślepy, ociemniały - to synonimy

Eufemizmy przyczyniają się do ewoluowania języka.

Trzeba odróżnić eufemizm od często stosowanej w języku propagandy (także reklamy) manipulacji językowej i tzw. "łasiczej mowy". W czasach realnego socjalizmu w Polsce władze mówiły o regulacji cen, kiedy w istocie chodziło o podniesienie cen. Obecnie dużo mówi się o zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn - stawiając sprawę całkiem jasno należałoby mówić o podniesieniu wieku emerytalnego kobiet, gdyż nie planuje się podniesienia wieku emerytalnego kobiet i jednoczesnego obniżenia wieku emerytalnego mężczyzn tak, aby się spotkały na średnim poziomie.

4) Hiperbola (gr. hyperbola, łac. superlatio, pol. wyolbrzymienie), przesadnia - zabieg stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji.

Hiperboli używa się również w mowie potocznej, np. gigantyczny zamiast duży, Powtarzałem ci to tysiąc razy!.

W retoryce hiperbola zaliczana jest do tropów.

5) Peryfraza (inaczej omówienie) jest to figura stylistyczna, która polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym. Może być stosowana w celu urozmaicenia stylistycznego, wyeliminowania powtórzeń tego samego określenia lub osłabieniu jego wymowy. Może też mieć charakter celowego ukrycia bezpośredniego znaczenia za określeniem aluzyjnym.

Charakterystyczną peryfrazą posłużył się Mickiewicz ("Zima w mieście"):

Drugi stambulskie oddycha gorycze

Lub pije chińskich ziół ciągnione treści.

Stambulskie gorycze zastępują tutaj tytoń, a z chińskich ziół ciągnione treści - herbatę.

Takim sposobem wyrażania myśli posługiwali się często twórcy klasycyzmu, eliminując w ten sposób z języka poetyckiego wyrazy potoczne, do których odnosili się niechętnie.

Szczególną odmianą peryfrazy jest eufemizm, którego cel stanowi złagodzenie znaczenia pewnych wyrazów, np. zamiast kłamstwo - mijanie się z prawdą.

6) Personifikacja (z łac. persona - osoba i facere - robić) lub uosobienie - figura retoryczna i środek stylistyczny polegające na metaforycznym przedstawianiu zwierząt i roślin, przedmiotów nieożywionych, zjawisk lub idei jako osób ludzkich[2] - szczególnie często personifikuje się pojęcia abstrakcyjne, zwłaszcza jako wygłaszające przemowy.

W klasycznej retoryce jest wiele przykładów przemów (apostrof) upersonifikowanych pojęć, które miewają charakter prozopopei - np. przemowa ganiącej Katylinę Ojczyzny w pierwszej Katylinarce Cycerona. Jako taka personifikacja stanowi szczególną odmianę animizacji[3]. Poza retoryką i literaturą w języku potocznym częste są tzw. personifikacje utarte, np. "wstaje dzień", "zwariowany rok" . Przykładem personifikacji może być Śmierć w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią[2].

Personifikacja występuje także w sztukach plastycznych, gdzie stanowi przedstawienie pojęć abstrakcyjnych jako postaci ludzkich, posługujących się odpowiednimi atrybutami (np. pór roku, sprawiedliwości, Eklezji i Synagogi itd.)[4].

7) Metafora (gr. μεταφορά), inaczej przenośnia - językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością".

"Metafory i analogie, poprzez zestawienie razem różnych kontekstów, prowadzą do powstawania nowych sposobów patrzenia. Prawie wszystko to, co wiemy, łącznie z poważną nauką, opiera się na metaforze. I dlatego nasza wiedza nie jest absolutna" - profesor Joseph Weizenbaum[1].

Ponieważ metafory pojawiają się w różnych rodzajach wypowiedzi, dzieli się je na metafory poetyckie i metafory potoczne, zwane też językowymi. Różni je stopień konwencjonalności - metafory potoczne są wielokrotnie powtarzanymi zestawieniami słownymi, których znaczenie jest powszechnie rozumiane przez użytkowników języka. Natomiast metafory poetyckie powstają na skutek indywidualnych zabiegów twórczych, mają za cel zaskakiwać albo zachwycać odbiorcę. Jednakże granice między metaforami poetyckimi a językowymi są płynne: wszakże te pierwsze pojawiają się również w indywidualnych powiedzeniach, dowcipach. Z kolei metafory występujące w poezji mogą mieć charakter skonwencjonalizowany, banalny i być tym samym pozbawione pierwiastka twórczego. Używane powszechnie w mowie potocznej metafory poetyckie z czasem zasilają zasób związków frazeologicznych danego języka.

Pojęciem dopełniającym jest metonimia. Dualizm metafora-metonimia po raz pierwszy został zaproponowany przez neuropsychologa Romana Jakobsona w 1956 roku, a w tak ogólnym znaczeniu spopularyzowany przez antropologa Claude'a Lévi-Straussa. Zdaniem socjologa Garetha Morgana postrzeganie świata społecznego odbywa się właśnie przede wszystkim przy użyciu metafor, a także sensemakingu.

8) Porównanie, comparatio (w niektorych kontekstach także similitudo) - dwuczłonowa konstrukcja semantyczna, w której cechy przedmiotu lub zjawiska X (tego, co porównujemy, comparandum) scharakteryzowanego w członie X zostają uwydatnione przez wskazanie na jego podobieństwo do przedmiotów lub zjawisk scharakteryzowanych w członie Y (tego, do czego porównujemy, comparans). Oba człony połączone są charakterystycznymi dla danego języka wyrażeniami - w języku polskim są to wyrażenia jak, jako, jak gdyby, na kształt, niby, podobny, na podobieństwo itp., występujące przed comparansem, przy czym często są one uzupełniane występującymi przed comparandum wyrażeniami tak, tako itp. Kolejność członów comparndum i comparansa w języku polskim i wielu innych jest dowolna. Comparandum i comparans muszą więc posiadać wspólną cechę semantyczną, zwaną tertium comparationis, która stanowi podstawę i motywację porównania.

9) Epitet - wyraz (przymiotnik, rzeczownik lub imiesłów) określający przedmiot: "brzydkie kaczątko", "słodki całus" ,"zły bandyta", "wrota piekieł", "tętniące myśli". Jest figurą stylistyczną stosowaną w retoryce i poezji.

Epitet ma wpływ na znaczenie wyrazu, do którego się odnosi. Jednak, w przeciwieństwie do określenia logicznego, nie zawsze poszerza je bądź zacieśnia, natomiast uwydatnia jakąś cechę przedmiotu, nadaje inny nieco odcień emocjonalny, określa stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska lub tylko służy ku ozdobie.

Tropy stylistycznego

Tropy stylistyczne - (gr. tropos - zwrot, obrócenie) to ustalone sposoby organizowania semantyki wypowiedzi, łączenia poszczególnych wyrazów w większe całostki na poziomie wyrażenia, członu syntaktycznego lub zdania. Są właściwością tekstów literackich, rzadziej mowy potocznej jako pewne automatyzmy komunikacji (np. metafora potoczna). Służą one uwypukleniu, zintensyfikowaniu kontekstu. Tropy stylistyczne to: epitety, porównania, personifikacje (w tym antropomorfizacje, animizacje i animalizacje), penisesty, peryfrazy, eufemizmy, hiperbole, litoty, alegorie, symbole, ironia (w tym antyfrazy), metonimie, synekdochy, metafory.

Słowotwórstwo jako sfera syborów stylistycznych

1. związki frazeologiczne

2. makaronizmy

3. neologizmy

4. wulgaryzmy

5. słownictwo żargonowe

6. prozaizmy

7. dialektyzmy

8. synonimy

9. homonimy

---