Norma 3-członowa Hipoteza - to część, gdzie określony jest adresat, jego cechy, warunki i okoliczności w których adresat ma zachować się według normy. Dyspozycja - określa wzór zachowania się adresata. Sankcja - zawiera konsekwencje prawne zachowania niezgodnego z postępowaniem nakazanym w normie prawnej. Norma sprzężona1) norma sankcjonowana 2) norma sankcjonująca Norma sankcjonująca składa się z wtórnej hipotezy i wtórnej dyspozycji - małe litery podkreślają inną charakterystykę treściową w porównaniu z normą 1.)
h- Opis sytuacji niespełnienia normy sankcjonowanej przez adresata.
d- dyspozycja skierowana do organów stosujących prawo, wyznaczająca powinność zastosowania konsekwencji prawnych S przewidzianych dla przypadku naruszenia normy sankcjonowanej FAKTY PRAWNE prawo karne -zdarzenia -zachowania- działania, zaniechania prawo cywilne- czynności prawne:
*obejmuje ona: zachowanie przepisanej prawem formy dla danej czynności prawnej czasem pod rygorem nieważności czynności, spełnienie przesłanek merytorycznych związanych z daną czynnością prawną, powinna również wykluczać tzw. wady oświadczenia woli (brak świadomości, albo swobody w podjęciu decyzji i wyrażeniu woli, tzw. pozorność czynności prawnych, błąd co do treści czynności prawnej, tzw. groźba bezprawna + pozorność, błąd „sensu stricte” oraz pomyłka, groźba bezprawna)*dzieli się je na: -czynności jednostronne i dwustronne -czynność konsensualne i realne - czynności odpłatne i nieodpłatne - podział czynności między żyjącymi(intern vivos) i czynności na wypadek śmierci(mortus causa) - czyny: czyny dozwolone, czyny niedozwolone DYSPOZYCJA NORMY PRAWNEJ
-Nakazujące- wskazuje zachowanie się adresata w znaczeniu pierwszym rozważanego zwrotu przy użyciu wyrażenia powinien lub jego synonimu, a więc takich wyrażeń jak przykładowo: należy, trzeba, itd.-zakazujące- wskazuje zachowanie się adresata w znaczeniu pierwszym rozważanego zwrotu przy użyciu wyrażenia nie powinien lub jego synonimu, wyrażeń przykładowo takich jak: nie należy, nie wolno itd.-dozwalające- wskazuje zachowanie się adresata przy użyciu wyrażenia może względnie jego synonimu: zezwala się, dopuszcza się itd. SANKCJE -sankcje nieważności- Sankcja nieważności polega na stwierdzeniu bezskuteczności, czyli na stwierdzeniu braku skutków prawnych, czynności prawnych lub decyzji stosowania prawa, które nie spełniają wymogów nałożonych przez prawo.-sankcje egzekucyjne- Sankcja egzekucyjna polega na zmuszeniu adresata normy do wykonania obowiązku nałożonego prawnie, którego dobrowolnie nie wykonał.-sankcje represyjne- Sankcje prawne są wyrazem przymusowości prawa, a także wyrazem konwencjonalnego charakteru faktów prawnych. Elementem konstytuującym dowolną sankcję represyjną jest jakaś forma dolegliwości pojmowana jako kara i stosowana względem sprawcy naruszenia postanowień prawa. Sankcjami represyjnymi są przewidziane w kodeksie karnym tzw. kary, oraz tzw. środki karne. PODZIAŁ PRZEPISÓW NORM PRAWNYCH -PRZEPISY WZGLĘDNIE I BEZWZGLĘDNIE OBOWIAZUJACE- Przepisy bezwzględnie obowiązujące(ius cogens)- obowiązuje niezależnie od woli adresata, strony lub stron czynności prawnych- przepisy względnie obowiązujące(ius dispositivum)- obowiązuje dopiero wtedy, gdy strona lub strony nie wyrażą odmiennej woli w porównaniu do treści przepisu prawa -LEX GENERALIS I LEX SPECIALIS -lex generalis- przepis lub norma prawna, która wyznacza ogólną, zarazem podstawową zasadę rozstrzygnięcia, a w szczególności ogólną podstawową zasadę odpowiedzialności w sprawach określonego typu-lex specialis- przepis lub norma prawna, które wprowadzają wyjątki od tej ogólnej i jednocześnie podstawowej zasady rozstrzygnięcia, w szczególności zasady odpowiedzialności w sprawach określonego typu- PRZEPISY KOMPLETNE I NIEKOMPLETNE - przepis kompletny- nazywamy taki przepis prawa, który zawiera wszystkie elementy normy prawnej ze względu na założoną jej strukturę- przepis niekompletny- nazywa się taki przepis prawa, który nie zawiera wszystkich elementów normy w świetle przyjętych poglądów na temat budowy normy prawnej * przepisy niekompletne dzieli się na: - odsyłające poza-systemowo(odsyłające do reguł, które nie są przepisami prawa obowiązującego, lecz są zasadami współżycia społecznego, regułami moralności, słuszności, zasadami uczciwej konkurencji i tym podobnymi regułami) - odsyłające wewnątrz-systemowo(dzieli się je na: przepisy odsyłające sensus stricte[w ramach tego samego aktu prawnego], przepisy blankietowe[odsyłające do innych aktów prawnych] - GENERALNE I INDYWIDUALNE- norma generalna- Normą generalną jest norma, która ze względu na adresata jest normą ogólną, ze względu zaś na zachowanie jest normą abstrakcyjną -norma indywidualna- Norma indywidualna to norma, która ze względu na adresata jest normą jednostkową, ze względu na zachowanie normą konkretną *adresat: -n. ogólne- normą ogólną jest norma, której adresat oznaczony jest za pomocą nazwy ogólnej -n. jednostkowa-normą jednostkową nazywa się taką normę prawną, której adresat oznaczony jest za pomocą nazwy jednostkowej *zachowanie: -n. abstrakcyjna- wyznacza cała klasę zachowań powtarzalnych w określonym typie sytuacji. -n. konkretna- wyznacza zindywidualizowana tj. podmiotowo, ściśle określone przedmiotowo zachowanie się jakiegoś podmiotu prawa *spełnienie normy- norma konkretna to taka norma na gruncie której z chwilą jej spełnienia nie powstają już inne prawa czy obowiązki, co nie zachodzi w odniesieniu do normy abstrakcyjnej WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU SYSTEM PRAWA Konkretny system prawa ogół obowiązujących norm czy przepisów prawa na jakimś terytorium państwa w określonym przedziale czasu -system prawa stanowionego-Po pierwsze w systemie tym normami hierarchicznie najwyższymi są normy zawarte w ustawie co wyjaśnia nazwę systemu - system prawa ustawowego. Po drugie, normy te są normami w wystarczającym stopniu ogólnymi i abstrakcyjnymi i pochodzą od najwyższego przedstawicielskiego organu władzy. Po trzecie w systemach tych istnieje prawnie wyznaczony rozdział kompetencji pomiędzy organami tworzącymi i stosującymi prawo, a organami stosującymi prawo, nie tworząc go
-system prawa precedensowego - prawo nie powstaje przez jego stanowienie, ale powstaje w toku orzecznictwa w praktyce stosowania prawa. W systemie precedensów źródłem prawa są decyzje sądowe będące precedensami, w których doktrynalnie wyróżnia się tzw.: `racio decidento', tj. normę ogólną będącą podstawą rozstrzygnięcia w sprawach określonego typu, oraz tzw. `obiter dictat', czyli te elementy orzeczenia, które nie mają charakteru wiążącego i są związane z daną, rozpatrywaną sprawą. HIERARCHICZNA BUDOWA SYSTEMU PRAWA - szczebel ustawy zasadnicze(konstytucja) - szczebel aktów normatywnych - rozporządzenia - szczebel uchwał Rady Ministrów oraz zarządzeń ZALEŻNOŚCI MIĘDZY NORMAMI PRAWA -Po pierwsze normy, czy akty prawne hierarchicznie wyższe są rezultatem działalności prawotwórczej organów hierarchicznie wyższych w porównaniu do tych organów od których pochodzą normy, czy akty hierarchicznie niższe -Po drugie normy, czy akty hierarchicznie wyższe regulują sprawy o większej doniosłości w porównaniu do spraw regulowanych przez normy hierarchicznie niższe -Po trzecie: normy, czy akty hierarchicznie wyższe stanowią podstawę obowiązywania norm, czy aktów hierarchicznie niższych. -Po czwarte: jeżeli akty hierarchicznie wyższe stanowią podstawę obowiązywania aktów hierarchicznie niższych to prostą konsekwencją tej zależności jest stwierdzenie, ze akty hierarchicznie niższe nie mogą derogować, tj. ukrywać, tj. pozbawiać mocy obowiązującej norm szczebla wyższego -Po piąte. Normy, czy akty hierarchicznie wyższe mogą, a więc tym samym nie muszą przesądzać treści norm hierarchicznie niższych KERSEN -Dokonał podziału wszelkich systemów norm, nie tylko norm prawnych, na systemy dwojakiego rodzaju wyodrębniając systemy statyczne i tzw. systemy dynamiczne oparte na powiązaniach formalno-prawnych nazywanych też stosunkami delegacji. - systemy statyczne- normy są powiązane zależnościami treściowymi, a to oznacza, że norma hierarchicznie wyższa przesądza treść normy szczeble niższego - systemy dynamiczne- normy jak twierdzi Kelsen nie są powiązane związkami treściowymi, a więc normy hierarchicznie wyższe nie przesądzają tutaj treści norm szczebla niższego lecz jedynie stanowią podstawę obowiązywania aktów hierarchicznie niższych gdy wskazane autorytety prawodawcze uczynią użytek z przyznanych im kompetencji tworzenia prawa NIEZGODNOŚĆ NORM Normy są niezgodne gdy: -po pierwsze- wtedy, gdy Z1 jest sprzeczne z Z2 oraz gdy K1 jest sprzeczne z K2, co zapisujemy umownie w taki oto sposób: Z1 ≠ Z2 ∧ K1 ≠ K2 -po drugie- wtedy, gdy Z1 jest równozakresowe z Z2, a K1 jest sprzeczne z K2; co zapisujemy: Z1 = Z2 ∧ K1 ≠ K2m -po trzecie- wtedy, gdy zachodzi sytuacja odwrotna do poprzedniej, a więc gdy Z1 jest sprzeczne z Z2 , a K1 jest równozakresowe z K2, czyli: Z1 ≠ Z2 ∧ K1 = K2 Pojęcie treściowej abstrakcyjnej niezgodności norm prawnych można zmodyfikować w taki sposób, by dało się mówić o częściowej treściowej niezgodności norm prawnych. Przekonanie, że prawo pełne jest sprzeczności, zresztą słuszne, jest ugruntowane przez występowanie w przepisach prawnych tzw. prakseologicznych niezgodności norm prawnych. (całkowicie lub częściowo, zależnie od struktury celu, realizacja stany rzeczy, będącego celem jednej z tych norm, wyklucza realizację stanu rzeczy, wskazanego przez normę drugą jako jej cel). Konfliktowość norm- normy treściowo czy prakseologicznie niezgodne są konfliktowe wtedy, gdy ten sam adresat tych norm nie jest w stanie łącznie ich spełnić, bowiem spełnienie jednej z tych norm jest naruszeniem drugiej i pociąga za sobą konsekwencje jej nieprzestrzegania PODZIAŁ SPRZECZNOŚCI Technicze i polityczne -techniczne- Źródłem sprzeczności technicznych są wady techniki prawodawczej(reguły kolizyjne, służące do usuwania technicznych sprzeczności norm prawa) -polityczne- Źródłem zaś sprzeczności politycznych są przesłanki natury politycznej Pozorne i realne - pozorne- sprzeczności usuwalne przez praktykę stosowania prawa, przez naukę prawa -realne- praktyka stosowania prawa ani nauka prawa nie są w stanie wyrugować z systemu, bo są właśnie sprzecznościami w prawie realnymi s. techniczne=s. pozorne / s. polityczne=s. Realne ZASADY SYSTEMU PRAWA Norma jest zasadą prawa jeśli: -miejsce normy w hierarchicznej strukturze systemu prawa(w ustalaniu zasad systemu prawa decydującą rolę odgrywają dwa szczeble hierarchiczne struktury systemu, tj.: szczebel ustawy konstytucyjny, szczebel ustawy zwykły)/ Przepisami relatywnie niezmiennymi nazwaliśmy tylko takie postanowienia konstytucji, których zmiana dla istniejącego ustroju byłaby możliwa tylko w tym kierunku, tzn. w kierunku rozwijania czy wzmacniania treści. A przepisami relatywnie zmiennymi byłyby te przepisy prawa zawarte w konstytucji, których zmiana jest możliwa w ramach danego ustroju .O tym, że określona norma ma być zasadą systemu prawa decydują następujące kryteria -stosunek tej normy do innych norm, jako odpowiednik wynikania logicznego(wyznacza szczególną rangę doniosłą normy prawnej, jest kryterium tutaj nazwane stosunkiem normy do innych norm, jako odpowiednik wynikania logicznego) -miejsce normy w konstrukcji instytucji prawnej(W odniesieniu do czynności prawnych mówi się wtedy o (resencjaliach dekowych), czynnikach podmiotowo - przedmiotowo istotnych oraz o (naturancjach) ulgowych czyli czynnikach, które nie mają takiego istotnego znaczenia) -rozmaitego rodzaju oceny społeczne(Zasady systemu prawa jako normy prawa obowiązującego lub ich powszechnie uznawane konsekwencje trzeba zdecydowanie przeciwstawić tzw. postulatom systemu prawa) ZUPEŁNOŚĆ SYSTEMU PRAWA -zupełność obowiązywania- o dowolnej normie można rozstrzygnąć czy należy ona, czy też nie do tego systemu - zupełność kwalifikacyjna- dotyczy stosunku pomiędzy dowolnym zachowaniem, a normami systemu. Ponieważ ze względu na normy danego systemu zachowania możemy kwalifikować biorąc pod uwagę bądź to tzw. modalności normatywne bądź typy konsekwencji jakie prawo wiąże z zachowaniami możemy wyodrębnić dwa sposoby rozumienia w zupełności kwalifikacyjne nazywając je odpowiednio: modalnościową zupełnością kwalifikacyjną [dotyczy stosunku pomiędzy dowolnym zachowaniem, a normami systemu] i konsekwencyjną zupełnością kwalifikacyjną [dowolne zachowanie pociąga ze względu na normy systemu albo tzw. konsekwencje pozytywne albo też tzw. konsekwencje negatywne] - zupełność proceduralna- System prawa jest zupełny w sensie zupełności proceduralnej LUKI W PRAWIE Treść postulatów zmian prawa obowiązującego - luki praeter legem - luki pozaprawne- jest postulatem by prawo wiązało z pewnym zachowaniem pozytywne konsekwencje prawne, wyznaczając dla niego konsekwencje negatywne - luki contra legem- luka przeciwprawna- jest postulatem zmiany treści prawa obowiązującego by prawo wyznaczało konsekwencje negatywne bądź inne konsekwencje pozytywne w miejsce dotychczasowych pozytywnych konsekwencji prawnych - luka logiczna(przez przeciwieństwo)- możliwe jest by w danym systemie prawa obowiązywały dwie normy, z których jedna w określonych okolicznościach nakazywałaby by czynić to co druga w tychże okolicznościach czynić zakazywałaby - techniczna luka prawa- występuje wtedy gdy wprawdzie jakaś instytucja prawna została uregulowana, ale brak jest regulacji jakiegoś elementu tej instytucji - luka regulacyjna prawa- występuje wtedy gdy brak jest normy prawnej, która powinna zostać ustanowiona zgodnie z normami prawa obowiązującego REGUŁY KOLIZYJNE - kryterium czasowe- wiąże się z posłużeniem się maksymą “lex posterior derogat priori” czyli że norma późniejsza deroguje, uchyla moc obowiązującą normy wcześniejszej - kryterium hierarchiczne- W przypadku sprzeczności między normami prawa różnych szczebli hierarchicznych sprzeczność tę usuwa się przez posłużenie się regułą `lex superior derogat inferiori', a więc norma hierarchicznie wyższa deroguje normę hierarchicznie niższą, co w sformułowaniu negatywnym daje się wyrazić przez stwierdzenie, że `lex inferiori non derogat lex superiori' , czyli że norma hierarchicznie niższa nie deroguje normy hierarchicznie wyższej. - kryterium merytoryczne- wiąże się z przeciwstawieniem `lex generalis' i `lex specialis' i wyraża się w maksymie: ”Lex specialis derogat lex generalis”, a więc norma szczególna deroguje normę ogólną ZAKRES OBOWIĄZYWANIA PRAWA - zakres terytorialny -zakres czasowy *data wejścia aktu w życie: -wchodzą w życie z dniem ogłoszenia. Decyduje o tym treść aktu prawnego, względnie decydują o tym postanowienia zawarte w przepisach wprowadzających dany akt prawny -może wchodzić w życie z upływem określonego czasu, licząc od dnia ogłoszenia. Ten okres czasu pomiędzy dniem ogłoszenia a dniem wejścia w życie nazywany jest `vacatio legis'. Jest to czas przeznaczony na zapoznanie się z treścią nowej regulacji prawnej przez jej adresatów - zostaje nadana wsteczna moc obowiązująca. Prawnicy mówią wtedy o wstecznym obowiązywaniu prawa lub o retroaktywnym działaniu przepisów prawnych.
Współczesne systemy prawa cywilnego czy prawa karnego starają się realizować zasadę nieretroaktywnego działania prawa, a więc zasadę: “lex retro non agit”- “prawo nie działa wstecz”. *utrata mocy prawnej: -Akt prawny może tracić moc obowiązującą w wyniku derogacji z dniem derogacji(szczegółowa jak i ogólna klauzula derogacyjna, derogacja dorozumiana) - akty prawne nazywane aktami epizodycznymi lub aktami czasowymi -akty prawne mogą stracić moc obowiązującą w wyniku tzw. desuetudo, a więc niestosowania ich postanowień przez organy stosujące prawo KONCEPCJE OBOWIĄZYWANIA NORMY -koncepcja systemowa- została ustanowiona zgodnie z normami obowiązującymi w systemie i weszła w życie, nie została formalnie derogowana, nie jest sprzeczna z jakąkolwiek inną normą systemu -kon. faktyczna- Obowiązywanie faktyczne normy prawnej korekturą (łac. correctura) pojęcia obowiązywania systemowego przez dołączenie jeszcze jednego warunku, tj. warunku gdy norma nie utraciła mocy obowiązującej per desuetudo -kon. aksjologiczna- uzupełnienie warunków obowiązywania faktycznego lub wprost systemowego przez dołączenie następującego warunku - norma nie jest sprzeczna z pozaprawnym systemem norm lub ocen np. moralnych, decydujących o jej obowiązywaniu. TEOR. MODEL PROCESU STOSOWANIA PRAWA -Ustalenie jaka norma obowiązuje dla rozstrzyganego przypadku(Ustalenie, że jest to norma prawa obowiązującego, Stwierdzenie jej zastosowalności do rozstrzyganego przypadku) -Ustalenie jej znaczenia w stopniu wystarczającym do potrzeb rozstrzygnięcia(bezpośrednie rozumienie normy, interpretacyjnie ustalone znaczenie normy w procesie wykładni prawa)/ dyrektywy interpretacyjne(kontekst językowy, kontekst systemowy, kontekst funkcjonalny) -Uznanie faktu za udowodniony na podstawie materiału dowodowego i przyjętej teorii(rola bierna, rola czynna) -Tzw. subsunkcja faktu pod normę, czyli podciągnięcie faktu uznanego za udowodniony pod stosowaną normę(ma charakter operacji ściśle językowo logicznych, można natomiast zastanawiać się czy trzeba wyodrębniać subsunkcję jako odrębny etap procesu stosowania prawa) -Wyznaczenie konsekwencji prawnych faktu(konsekwencje prawnie jednoznaczne i niejednoznaczne czyli tzw. wybór alternatywny) DOMNIEMANIA -faktyczne(fakt wątpliwy uznajemy za udowodniony ponieważ pozostaje on w ściśle określonym związku empirycznym przede wszystkim związku przyczynowo-skutkowym z innymi faktami-domniemanie aktywne-odciski palcow *wzruszalne i niewzruszlane -prawne(z mocy postanowień prawa należy uznać za udowodniony fakt należący do wniosku domniemania jeśli zaistniał fakt należący do przesłanki domniemania ANALOGIA - analogię legis (analogię z ustawy)- polega na stosowaniu przepisów normy prawnej do przypadku przez prawo nie uregulowanego lecz podobnego do tego, ktory jest przedmiotem regulacji przepisów normy prawnej lub też do przypadku, który jest relewantny ze względu na cel przepisu, czy normy prawnej - analogię juris (analogię z prawa)- nie potrafimy wskazać normy regulującej przypadki podobne do przypadku rozstrzyganego jednocześnie stwierdzając, że przypadek ten powinien pociągać za sobą pozytywne konsekwencje prawne, bo to rzekomo wynika z całokształtu postanowień danej gałęzi prawa, z jej ogólnych założeń czy we frazeologicznym wręcz wyrażeniu, konsekwencje te mają płynąć z ducha prawa lub z ducha danej gałęzi prawa WNIOSKOWANIE A CONTRARIO- PRZEZ PRZECIWIEŃSTWO polega na tym, że z jakiejś normy prawnej wyprowadzamy normę o dyspozycji przeciwstawnej, przy takiej jej interpretacji, w której stwierdza się, że powinność zastosowania dyspozycji normy ma miejsce jedynie w odniesieniu do faktów należących do zakresu jej zastosowania