Istota i ranga finansów publicznych.
Istota- to coś co uważa się za zasadnicze, za główne, podstawowe.
Finanse- gromadzenie pieniądza z różnych źródeł i tytułów oraz jego wydatkowanie i lokowanie na różne cele i w różny sposób.
Specyfikacja- jest to odmienność, to co jest właściwe jednemu podmiotowi, a drugiemu nie.
Specyfika finansów publicznych:
1. przeważająca część dochodów jest osiągana z przymusu; podatek jest świadczeniem przymusowym
2. duża skala- budżet państwa posiada więcej niż jakakolwiek firma
3. finanse publiczne mogą oddziaływać na siłę nabywczą pieniądza, nie są uruchamiane w celu uzyskania zysku.
Publiczny:
1. dotyczący całego społeczeństwa lub jakiejś zbiorowości
2. to tyle co dostępny lub przeznaczony dla wszystkich
3. związany z jakimś urzędem lub jakąś instytucją nieprywatną
4. odbywający się przy świadkach w sposób jawny, np. rozprawa w sądzie.
Sektor jest to część gospodarki wydzielona ze względu na określony typ własności produkcji lub usług. Sektor publiczny jest to część gospodarki zaangażowana w wykonywanie zadań publicznych, a także część gospodarki dysponująca własnością publiczną. Finanse publiczne są to finanse w obrębie sektora publicznego.
Wśród zadań publicznych można wyodrębnić:
1. wykonywanie władczych funkcji państwowych
2. stanowienie i egzekwowanie prawa, wymiar sprawiedliwości
3. wydawanie zezwoleń i koncesji
4. zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego
5. reprezentowanie państwa na zewnątrz
6. zarządzanie finansami państwa
7. zarządzanie majątkiem państwowym
8. ochrona środowiska naturalnego i dziedzictwa narodowego
9. świadczenie usług publicznych, edukacyjnych, kulturalnych, zdrowotnych, opiekuńczych, komunalnych takich jak transport zbiorowy, zbieranie i gospodarowanie odpadów, dostarczanie wody, gospodarka ściekowa
10. utrzymanie infrastruktury przeznaczonej do powszechnego użytku, np. drogi, urządzenie przeciwpożarowe
11. wspieranie zadań wykonywanych przez organ społeczeństwa obywatelskiego
12. wypłata prawem przewidzianych świadczeń pieniężnych, np. stypendia, emerytury, renty, zasiłki z pomocy społecznej, świadczenie rodzinne, zasiłki dla bezrobotnych, nagrody itp.
Niektóre z tych zadań mogą wykonywać podmioty prywatne, ale władza publiczna nie może się uwolnić od ich finansowanie. Władzę publiczną wykonuje administracja rządowa i administracja samorządowa. Zakres zadań i ich podział zależy od przyjętych założeń ustrojowych. Generalnie przy podziale obowiązuje zasada subsydiarności inaczej pomocniczości, która oznacza, że władza publiczna przejmuje do wykonania tylko te zadania, których nie mogą wykonać sami obywatele, a wyższy szczebel władzy wykonuje to, czego nie może efektywnie wykonać szczebel niższy.
Własność:
1. w sensie ekonomicznym jest ona urzeczywistniona dzięki spełnianiu przez właściciela określonych funkcji względem przedmiotu własności
2. wg słownika jest to prawo do rozporządzania rzeczą z wyłączeniem innych osób w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego.
W określeniu słownikowym na podkreślenie zasługuje:
1. wyłączność (tylko właściciel i nikt poza nim)
2. ograniczenie rozporządzania (prawo i zasady współżycia społecznego).
Ten jest właścicielem rzeczy, który:
- określa cel użycia rzeczy
- organizuje użycie (dzięki temu może się sam zatrudnić przy tym użyciu)
- zawłaszcza korzyści z użycia
- rozporządza rzeczą w sensie, że może jej używać sam, może ją sprzedać, wydzierżawić, darować, przekazać w spadku itd.
Możliwość sprzedaży może zależeć od istnienia rynku, na którym dana rzecz jest przedmiotem obrotu.
Własność jest przedmiotem rozważań filozofów. Właściciel to ten, który:
1. ma rzecz w zasięgu swojego oddziaływania
2. może postawić na niej swój znak
3. może tą rzecz doskonalić.
Finanse publiczne można też definiować jako zasoby pieniężne, którymi dysponują organy publiczne lub prywatne podczas wykonywania zadań władzy publicznej. Uznaje się je za najważniejszą i najniezbędniejszą część działalności państwa, która wnika we wszystkie pozostałe sprawy. Rangę sektora publicznego waloryzuje się w nawiązaniu do potencjału gospodarczego danego państwa.
Rangę sektora publicznego określa:
1. relacja między wydatkami oraz dochodami publicznymi a PKB
2. udział sektora publicznego w popycie globalnym (zakupy rządowe, samorządowe oraz instytucji publicznych, np. szkół stanowią ok. 10% popytu globalnego)
3. liczba osób zatrudnionych w sektorze publicznym w relacji do ogółu zatrudnionych w gospodarce
4. liczba osób dla których dochody otrzymane z sektora publicznego (pracownicy, świadczeniobiorcy i osoby przez nich utrzymywane) stanowią wyłączne lub podstawowe źródło utrzymania ( ok. 40% mieszkańców naszego kraju)
5. majątek rzeczowy będący własnością publiczną (grunty państwowe, lasy, udziały w spółkach, majątek trwały i obrotowy w przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych).
O randze sektora publicznego świadczy też kapitał społeczny tworzony przez władze różnego szczebla w ramach polityki gospodarczej, społecznej, pieniężnej, fiskalnej i innej, który sprzyja działalności gospodarczej, a którego istota polega na zaufaniu społecznym pozwalającym obniżyć koszty transakcji. Koszty transakcji są to wydatki pieniężne, rzeczowe i czas poświęcony za zawieranie i realizowanie transakcji zależny od procedur i sprawności działa uczestników obrotu gospodarczego.
W finansach publicznych są przychody i wydatki. Bardziej dokuczliwe są wydatki. W końcu XIX w. Wagner sformułował prawo stałego wzrostu wydatków publicznych. Było to w okresie rozpoczęcia i upowszechniania ubezpieczeń społecznych. Prawo to jest aktualne do dziś, ponieważ funkcje państwa, w tym opiekuńcze, wyraźnie są rozszerzane.
Wydatki publiczne wzrastają też ze względu na liczbę zatrudnionych w sektorze publicznym, gdzie praca wymaga większych kwalifikacji, musi być lepiej opłacalna i gdzie każde stanowisko pracy wymaga coraz droższego wyposażenia, które zużywa się szybko w sensie ekonomicznym.
Kartezjusz napisał „cogito ergo sum”- myślę, więc jestem. Instytucje publiczne kierują się przetransformowaną myślą Kartezjusza, że „wydaję, więc jestem”. Każda instytucja uważa, że jej ranga zależy od tego, ile wydajemy.
Klasyfikacja jest to podział zbiorów na podzbiory wg określonych kryteriów na gruncie podobieństw. Pojęciem zbliżonym jest segregacja czyniona jednak na gruncie różnic.
Klasyfikacja wydatków:
I. administracyjna dzieli wydatki wg:
1. ministerstw
2. obszarów działalności państwa
II. polityczna, która wyodrębnia:
1. wydatki neutralne i wydatki aktywne zależnie od ich wpływu na środowisko społeczne i gospodarcze
2. wydatki ze świadczeniem wzajemnym i wydatki bez świadczenia wzajemnego, np. wywóz śmieci za opłatą lub wypłata reszty
3. wydatki definitywne jak wydatki na zakup i wydatki czasowe jak np. pożyczka ze środków publicznych
4. wydatki wyspecyfikowane oddziałujące na poszczególne sektory i wydatki ogólne oddziałujące globalnie na koniunkturę w gospodarce
III. ekonomiczna wyróżnia:
1. wydatki bieżące i kapitałowe
2. nieprodukcyjne i produkcyjne
3. zwyczajne i nadzwyczajne (zwyczajne zwykle mają charakter powtarzalny, a nadzwyczajne występują sporadycznie)
4. wydatki ze świadczeniem wzajemnym i wydatki transferowe bez świadczenia wzajemnego
IV. finansowa kieruje się sposobem autoryzacji wydatków i procedurami ich akceptacji i wyróżnia się:
1. wydatki stałe przesądzone w poprzednich okresach, które na bieżąco mogą być poddawane łagodnym korektom oraz wydatki na nowe przedsięwzięcia, które podlegają ostrym korektom bieżącym.
Wydatki publiczne cechują się pewną inercją (to bezwład). W określonych sytuacjach tj. klęska żywiołowa, epidemia, wojna, wydatki muszą być zwiększone. Po ustaniu przyczyn zwykle są redukowane, ale nie do poziomu wyjściowego. W klasyfikacji finansowej wyodrębnia się też wydatki definitywne, czasowe i wirtualne. Czasowe i wirtualne są poddawane mniej rygorystycznym procedurom stanowienia i kontroli.
Wydatek wirtualny polega na udzieleniu poręczenia lub gwarancji za cudze zobowiązanie. Staje się wydatkiem rzeczywistym, jeżeli osoba za którą poręczono nie ureguluje swojego długu.
W ramach wydatków podejmuje się decyzje finansowe, a decyzja jako taka występuje w sytuacji, gdy jest możliwość wyboru.
Każdą decyzję finansową charakteryzują następujące cechy:
1. skala wydatku
2. ryzyko
3. stopień swobody czyli uzależnienie od innych decyzji
4. stopa zwrotu (dyskontowa albo oprocentowanie).
Klasyfikacja wpływów jest dokonywana wg kryteriów:
1. prawnych
2. finansowych
3. ekonomicznych
4. ustrojowych.
W klasyfikacji prawnej najważniejszy jest charakter wpływu i wyodrębnia się:
1. wpływy osiąganie mocą sprawowanej władzy, te które wynikają z przymusu, nakazu, np. podatki, cła, kary, grzywny, opłaty za udzielanie zezwolenia i koncesji
2. wpływy z obrotu gospodarczego realizowanego przez sektor publiczny
3. przychody kapitałowe w formie dywidendy, odsetek czy zysków z operacji finansowych
4. inne wpływy bezzwrotne, np. z mocy zagranicznej, z zapisów czy darowizn
5. wpływy pozorne, które nie zwiększają zasobów środków publicznych tj. zwrot pożyczek, zaliczek czy transfery wewnętrzne.
W klasyfikacji finansowej koncentruje się uwagę na charakterze przepływów pieniężnych
(CF cash flow; CiF cash in flow; CoF cash out flow) i wyróżnia się wpływy:
a. ostateczne- podatki
b. zwrotne- kredyty, pożyczki
c. zwiększające zasoby (od 1 do 4 punktu z klasyfikacji prawnej)
d. nie zwiększające zasobów (5 punkt z klasyfikacji prawnej)
e. stałe- podatek
f. względnie stałe- dywidendy
g. sporadyczne- zapisy, darowizny
h. jednorazowe- ze sprzedaży majątku publicznego
i. regularne- rozłożone względnie równomiernie w roku budżetowym
j. nieregularne- występujące sporadycznie.
W klasyfikacji ekonomicznej wyróżnia się wpływy:
* zwyczajne- których pobranie nie powoduje istotniejszych skutków i przez to mogą być pobierane ciągle
* nadzwyczajne- powodujące poważne reperkusje i władza publiczna może po nie sięgać wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach.
W klasyfikacji ustrojowej wyróżnia się wpływy:
1. rządowe
2. samorządowe
3. mieszane
4. inne, np. funduszy celowych.
Ten podział wpływów wynika z podziału zadań i kompetencji, a taki podział przesądza o ustroju państwa i stąd nazwa klasyfikacji. W podziale zadań respektowana jest zasada subsydiarności (pomocniczości), wg której władza publiczna przejmuje te zadania, których obywatele nie mogą wykonać samodzielnie, a w sektorze publicznym wyższy szczebel władzy przejmuje te zadania, z których wykonaniem nie może się uporać szczebel niższy w sposób efektywny.
W budżecie państwa i budżetach jednostek samorządu terytorialnego (JST) roczne dochody najczęściej nie są równe rocznym wydatkom. Dodatnia różnica między dochodami publicznymi powiększonymi o środki pochodzące ze źródeł zagranicznych nie podlegające zwrotowi, a wydatkami publicznymi nazywa się nadwyżką, zaś ujemna deficytem sektora finansów publicznych. Dochody i wydatki w tym sektorze w celu ustalenia nadwyżki bądź deficytu określa się po wyeliminowaniu transferów wewnętrznych.
Deficyt występuje częściej, a może być ujmowany następująco:
1. kasowo poprzez strumienie wpływające i wypływające do kasy i z kasy lub memoriałowo, kiedy oprócz przepływów kasowych uwzględnia się po stronie wpływów powstałe, ale jeszcze nie zapłacone podatki i inne należności, a po stronie wydatków zobowiązania budżetu jeszcze nie rozliczone
2. w skali:
a. budżetu państwa
b. budżetów poszczególnych JST
c. budżetu państwa i wszystkich JST łącznie
d. dla całego sektora, kiedy do punktu c doda się fundusze celowe, np. FUS i KRUS
3. na bieżąco lub historycznie w zależności od tego czy uwzględnia się koszty obsługi długu publicznego.
Ryzyko jest rozumiane jako możliwość nie osiągnięcia zamierzonego celu w stopniu udokumentowanym statystycznie. Miarą ryzyka jest wariancja zmiennej losowej oraz odchylenie standardowe. W wąskim znaczeniu ryzyko bywa interpretowane jako ekspozycja na wynik gorsze niż planowane, w szerszym znaczeniu bierze się pod uwagę zarówno odchylenia ujemne jak i dodatnie. Jeżeli możliwe jest wystąpienie tylko odchyleń ujemnych, to mówimy o ryzyku czystym, w innym przypadkach mówimy o ryzyku spekulatywnym. Ryzyko zatem występuje w sytuacjach, kiedy o danym zjawisku zbierze się dużo informacji statystycznych. Ryzyko jest zjawiskiem obiektywnym, bo nie da się go uniknąć i zarazem subiektywnym, bo skutki jego wystąpienia można ograniczyć, mając o nim większą wiedzę i umiejętnie nim zarządzając.
Obok ryzyka występuje niepewność, która może być interpretowana w 3 aspektach:
1. psychologicznym- kiedy nie mamy dostatecznego przekonania, że coś było, jest lub będzie
2. organizacyjnym- kiedy występuje niedostatek informacji koniecznych do podjęcia prawidłowej decyzji
3. behawioralnym- kiedy inny uczestnik obrotu zachowuje się w sposób niestandardowy z powodów znanych tylko jemu.
Różnica między ryzykiem a niepewnością dotyczy zatem stanu wiedzy.
linia demarkacyjna= linia rozgraniczająca
Kahneman wykazał w swoich badaniach, że ludzie mają awersję do ryzyka i stąd też wykres nazywany teorią perspektywy.
Budżet występuje w dwojakiej roli. Jest planem finansowym rocznym, ale jest też dyrektywą działania. W systemach demokratycznych racjonalizacja budżetu jest trudna ze względu na kondycyjność władzy. Ekonomiści powiadają, że najlepszy jest budżet zrównoważony albo w skali rocznej, albo w skali cyklu koniunkturalnego. To drugie równoważenie jest znacznie trudniejsze, bo cykle nie są dostatecznie przewidywalne.
Polityki zabiegając o elektorat mniej doceniają równoważenie budżetu. Budżet jest inflacjogenny w przypadku występowania deficytu. Dlatego w traktacie tworzącej Unię Gospodarczo- Walutową zapisano, że kraje należące do strefy euro nie powinny mieć deficytu przekraczającego 3%, a długu publicznego nie wyższego od 60% PKB. Deficyt poza wzrostem inflacji powoduje „wypychanie” coraz większych zasobów z efektywnej gospodarki prywatnej do nieefektywnej gospodarki publicznej. Ponadto do pokrycie (sfinansowania) deficytu państwo zaciąga kredyty i tym samym konkuruje z przedsiębiorcami na rynku finansowym, przez co prywatni mają mniej dostępne kredyty i wyżej oprocentowane. Deficyt powoduje narastanie długu publicznego, co grozi powstaniem pułapki zadłużeniowej, kiedy dług publiczny zaczyna paraliżować działania państwa, ograniczając jego swobodę w podejmowaniu decyzji. Deficyt grozi też osłabieniem waluty krajowej, ponieważ często współwystępuje z ujemnym saldem obrotów bieżących (handlowych) z zagranicą.
W problematyce finansów publicznych specjalizuje się noblista z 2001r. J.E. Stiglitz, który swego czasu kierował zespołem doradców ekonomicznych prezydenta Clintona (w czasie jego prezydentury deficyt finansów publicznych USA przekształcono w nadwyżkę). Był też ekonomistą w Banku Światowym.
W definiowaniu dóbr publicznych Stiglitz zwraca uwagę na następujące cechy:
1. konsumpcja ma charakter nie rywalizacyjny (zwiększenie wydatków na obronę jest z korzyścią dla wszystkich obywateli, a koszty nowej broni nie rosną, jeżeli populacja nieznacznie się powiększa- zerowy koszt krańcowy)
2. brak możliwości wykluczenia (np. z oświetlenia ulic korzystają wszyscy również nie płacący podatków, również przybysze z zagranicy)
3. konieczne jest rozwiązanie problemu „pasażera na gapę” niechętnego do dobrowolnego finansowania dóbr publicznych; możliwe rozwiązanie to wprowadzenie świadczeń przymusowych lub reglamentacji dóbr publicznych.
Do podstawowych metod reglamentacji zalicza się:
* opłaty za użytkowanie
* zaopatrzenie po równo w systemie kartkowym
* dostęp do kolejki.
Podstawowym źródłem dochodów publicznych są podatki wg Stiglitza nieuchronnie dolegliwe, przez co konstrukcja systemu podatkowego jest zawsze przedmiotem kontrowersji. Większość podatników znajduje szereg argumentów przemawiających za zmniejszeniem ich własnych obciążeń podatkowych oraz wskazujących, że inni powinni płacić więcej.
Próbując zobiektywizować ocenę, autor wskazuje jako pożądane następujące cechy systemu podatkowego:
1. efektywność ekonomiczna, czyli brak kolizji z efektywną alokacją zasobów
2. prostota administracyjna, dzięki której system podatkowy powinien być względnie prosty i tani w zarządzaniu
3. elastyczność sprawiająca, że system reaguje na zmiany warunków gospodarowania
4. odpowiedzialność polityczna, dzięki której podatnicy mogą sprawdzić, jakie jest ich obciążenie i jakim stopniu odpowiada im preferencjom
5. system podatkowy powinien też sprawiedliwie traktować różne jednostki.
W teorii podatkowej sprawiedliwość jest interpretowana jako pozioma i jako pionowa. Wg poziomej wszyscy podatnicy podobnie usytuowani powinni być równo traktowani. Nie jest to precyzyjne wskazanie, bo brak kryteriów oceny podobnego usytuowania i równego traktowania. Sprawiedliwość pionowa oznacza, że jeżeli ktoś może płacić więcej, to powinien tak czynić. Ilustruje to powiedzenie „pierwszeństwo zdolnym zapłacić”.
W literaturze wskazuje się na tzw. zasady podatkowe, które powinny być przestrzegane przy stanowieniu podatków. Wg Wagnera można wyodrębnić 4 grupy zasad:
1. zasady fiskalne:
a. zasada wydajności- chodzi o wybór znaczących przedmiotów podatku (źródeł)
b. zasada elastyczności- chodzi o pewien automatyzm w dostosowywaniu podatków do koniunktury
c. zasada stałości- zmiany w podatkach destabilizują system i powinny być ograniczone do niezbędnych
2. zasady ekonomiczne:
a. zasada nienaruszalności majątku- podatek powinien być płacony z bieżących dochodów, bo gdyby uszczuplał majątek, to doprowadziłby do ruiny podatnika
b. zasada przerzucalności podatku- polega na legalizacji przerzucania podatku na innych, np. podatek VAT płaci sprzedawca, ale legalnie przerzuca go na kupującego
3. zasady sprawiedliwości:
a. zasada powszechności- wszyscy powinni być objęci obowiązkiem podatkowym
b. zasada równości- ciężary powinny być rozkładana równomiernie
c. zasada zdolności dochodowej- w myśl której nie należy jej utożsamiać ze zdolnością podatkową, ponieważ równe dochody nie oznaczają identycznych zdolności do płacenia podatków
4. zasady techniczne:
a. zasada pewności- wskazująca na niezawodne zapewnienie dochodów państwa
b. zasada dogodności- wg której termin i tryb zapłaty powinny być możliwie najdogodniejsze dla podatnika
c. zasada taniości- podatki powinny być niedrogie w poborze, bo w przeciwnym razie uszczuplałyby dochody państwa i powstałaby konieczność zwiększania podatków
d. zasada prostoty- zaleca unikanie skomplikowanych elementów w systemie podatkowym, które tworzą wyższe koszty administracji podatkowej i wzbudzają niechęć podatników.
W racjonalizowaniu gospodarki budżetowej zaleca się tworzenie 2 rodzajów budżetów:
1. operacyjnego- koncentruje się na realizacji bieżących zadań, przez co jest silnie uzależniony od cyklu koniunkturalnego
2. kapitałowego- koncentruje się na wydatkach inwestycyjnych, aby pod presją bieżących trudności nie stracić widzenia potrzeb rozwojowych.
Deficyt budżetowy może być niejednakowo oceniany zależnie od tego, czy nadwyżka wydatków na dochodami wynika z rozbudowanej konsumpcji czy z inwestycji, które w przyszłości pozwolą za przyśpieszenie rozwoju.
Pośrednicy finansowi.
Istnieje bardzo niewiele podmiotów z równowagą finansową tzn. takich, którzy w danym okresie moją tyle pieniędzy, ile im potrzeba. Zdecydowaną większość stanowią podmioty z deficytem bądź z nadwyżką finansową. Ci którzy mają nadwyżkę są gotowi za odpowiednim wynagrodzeniem przekazać ją do czasowej dyspozycji podmiotom z deficytem. Organizacją kontaktów między nimi zajmują się pośrednicy finansowi. Ogólnie można ich podzielić na 2 rodzaje, wyodrębniając:
1. pośredników w węższym sensie- uczestniczą bezpośrednio w przepływach finansowych. Zalicza się do nich zatem: banki, spółdzielcze kasy oszczędnościowo- kredytowe, instytucje ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i emerytalne.
2. pośredników w szerszym sensie- nie uczestniczą w przepływach. Ich rola to inicjowanie, obsługa i ułatwianie transakcji finansowych. Zalicza się do nich: giełdy towarowe i papierów wartościowych, aukcje, biura maklerskie, agentów i brokerów ubezpieczeniowych, doradców finansowych, audytorów, konsultantów, firmy oceniające rating (ryzyko inwestowania), pośredników kredytowych, ubezpieczycieli kredytów oraz instytucje udzielające odpłatnie gwarancji poręczeń kredytowych.
Niekiedy 1 pośrednik wykonuje różne rodzaje pośrednictwa, np. bank udziela kredytów, przyjmuje depozyty, ale udziela także gwarancji kredytowej, obsługuje emisję obligacji i prowadzi tez doradztwo finansowe.
Pośrednictwo bywa też dzielone na 3 działy:
1. zawieranie umów między dawcą a biorcą i przenoszenie roszczeń z jednego podmiotu na drugi
2. tworzenie i rozpowszechnianie informacji
3. odpłatne przejmowanie ryzyka towarzyszącego transakcjom finansowym.
Pośrednicy pełnią następujące funkcje:
1. transformacja:
a. w skali kapitału- oznacza zamianę z kilku małych w jedne duży i odwrotnie
b. terminów- czyli zamiana długiego na krótkie i krótkich na długie
c. ryzyka- polega na rozpraszaniu, koncentracji albo przenoszeniu ryzyka, kiedy np. ryzyko kredytu jest ograniczone przez kilku poręczycieli lub różne zabezpieczenia, kiedy kilka drobnych kredytów jest zamienianych na jeden konsolidacyjny albo kiedy ryzyko jest przenoszone na ubezpieczyciela poprzez ubezpieczenie kredytu albo ubezpieczenie kredytobiorcy od utraty pracy
d. informacji- dzięki temu, że pośrednicy mają różnorodne informacje o dużej liczbie klientów, mają rozeznanie co do ich możliwości i potrzeb, i stosownie do tego kształtują swoje oferty oraz sposoby postępowania
e. przestrzenna i sektorowa kapitału- kiedy kapitał jest przemieszczany między regionami kraju albo między sektorami gospodarki
f. płynności- polega na przepływach od podmiotów z nadwyżką finansową do podmiotów z deficytem finansowym
2. ograniczanie kosztów transakcyjnych, które wynikają z przenoszenia własności, występując jako wydatki finansowe i rzeczowe oraz jako czas i wysiłek konieczny do zrealizowania procedur.
Pośrednicy finansowi działają na runkach finansowych, które dzielą się na kilka segmentów:
1. rynek pieniężny, na którym dokonywane są obroty instrumentami finansowymi o okresie zapadalności do 1 roku
2. rynek kapitałowy, na którym przedmiotem obrotu są instrumenty o ponad rocznym okresie zapadalności
3. nieruchomości
4. inne formy lokaty kapitału np. kolekcje, dzieła sztuki czy pamiątki historyczne.
Rynki finansowe dzielą się również na:
* pierwotne- gdzie odbywa się transakcja między emitentami instrumentów a nabywcami (inwestorami)
* wtórne- gdzie transakcje są zawierane przez inwestorów, kiedy następuje odsprzedaż instrumentu.
Niekiedy występuje złączenie tych rynków, czego przykładem jest odsprzedaż prawa do lokalu mieszkalnego bądź użytkowego, zanim nastąpi jego przekazanie przez dewelopera.
Najważniejszym spośród pośredników są banki. W rozwoju bankowości można wyodrębnić następujące tendencje:
1. globalizacja- przejawia się głównie w tworzeniu swobodnego dostępu do rynków finansowych poprzez zakładanie placówek w innych krajach. Przejawia się również w możliwości świadczenia usług za pomocą łączy teleinformatycznych i w możliwości swobodnego transferu kapitału. Granice państwowe tracą na znaczeniu, zyskują zaś centra finansowe o międzynarodowym znaczeniu.
2. deregulacja- polega na stopniowym usuwaniu ograniczeń administracyjnych przy jednoczesnym rozszerzaniu nadzoru finansowego. Ta tendencja będzie prawdopodobnie osłabiona w wyniku kryzysu finansowego.
3. dezintermediacja (odpośredniczenie)- oznacza ograniczenie roli banków w procesie pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa. Duże korporacje oraz JST zamiast zaciągać kredyty bankowe mogą np. emitować obligacja, uzyskując kapitał bezpośrednio na rynku finansowym. W takiej sytuacji banki są odsuwane od bezpośredniego finansowania przedsiębiorstw.
4. integracja działalności bankowej z ubezpieczeniową, aby lepiej wykorzystywać potencjał kadrowy i sprzętowy, oferując produkty bankowe łącznie z ubezpieczeniowymi.
5. występuje też integracja działalności finansowej z usługami telekomunikacyjnymi i informatycznymi.
Struktury organizacyjne banków różnią się stosownie od przyjętych strategii rozwojowych. Są 2 podstawowe strategie:
a. biznesowa- oznacza nastawienie na klientów. Jest realizowana poprzez rozpoznawanie potrzeb klientów, rozwijanie baz danych o istniejących i potencjalnych klientach oraz poprzez urozmaicanie ofert bardziej dostosowanych do potrzeb klientów. Ta strategia występuje obecnie względnie częściej niż produktowa.
b. produktowa- akcentuje wysoką specjalizację proceduralną i techniczną w zakresie oferowanych produktów, a rozpoznawanie potrzeb klientów stawia na drugim planie. Strategia ta generuje funkcjonalną organizację banku.
System bankowy w krajach rozwiniętych jest trójszczeblowy:
1 szczebel- Bank Centralny
2 szczebel- banki komercyjne kierujące się biznesowym motywem działania (prywatne w formie spółek akcyjnych, prywatne spółdzielcze, państwowe i w niektórych krajach komunalne powoływane przez samorząd terytorialny).
W UE Narodowe Banki Centralne mają za zadanie utrzymywanie inflacji na niskim poziomie co oznacza, że stopa inflacji nie powinna przekraczać 4% rocznie, ale z innych powodów nie powinna też być zerowa. Za optymalną uznaje się 2 do 4% rocznie.
Inflacja jest to wzrost przeciętnego poziomu cen. Może być liczona dla poszczególnych grup ludności adekwatnie do specyfiki koszyka zakupów dóbr. Inflacja może być trojakiego rodzaju:
* kosztowa (podażowa)- koszty są po stronie podaży
* popytowa
* strukturalna- wynikająca ze zmiany struktury produkcji, np. ceny zbóż- w tym ryżu, pszenicy wzrosły bardzo znacznie z powodu ograniczenia powierzchni uprawy, której część przeznaczona jest na wytwarzanie biopaliw.
Poza ograniczeniem inflacji Bank Centralny w UE może wspierać politykę gospodarczą rządu, troszcząc się o spadek bezrobocia, wzrost gospodarczy czy o łagodzenie wahań koniunkturalnych oraz wzrost inwestycji pod warunkiem, że nie będzie to ze stratą dla celu strategicznego, jakim jest ograniczenie inflacji. Bank Centralny realizuje swoje zadania, wykorzystując instrumenty pośrednie, perswazyjne i administracyjne.
Instrumenty pośrednie to:
- rezerwa obowiązkowa
- operacje otwartego rynku
- stopy %
- operacje kredytowo- depozytowe.
Operacje otwartego rynku to operacje Repo, Reverse repo i Outright. Polegają na warunkowej i bezwarunkowej sprzedaży lub kupnie papierów wartościowych i dłużnych Banku Centralnego. Operacje Repo oznaczają, że Bank Centralny kupuje od banków komercyjnych papiery wartościowe pod warunkiem, że banki komercyjne odkupią je po określone cenie i w określonym terminie. Reverse repo jest odwrotnością operacji Repo, kiedy Bank Centralny sprzedaje swoje papiery bankom komercyjnym, zastrzegając, że banki komercyjne odsprzedają je Bankom Centralnym w określonym terminie po określonej cenie.
Operacje Outright polegają na sprzedaży lub zakupie papierów wartościowych, ale bez określonego odwracania transakcji. Papiery są wykupywane z zgodnie z okresami zapadalności. Są też sprzedawane i wykupywane NBP 14-dniowe i 7-dniowe bony pieniężne, których minimalne oprocentowanie jest równe referencyjnej stopie procentowej wyznaczonej przez radę polityki pieniężnej. Stopa referencyjna określa minimalne oprocentowanie kredytów na rynku międzybankowym, wpływając przez to na pozostałe stopy %. Kredyt lombardowy jest udzielany bankom komercyjnym najczęściej na 1 dzień operacyjny pod zastaw skarbowych papierów wartościowych do wysokości 80% ich wartości. Oprocentowanie kredytu lombardowego określa najwyższy poziom oprocentowania na rynku międzybankowym.
Instrumenty perswazyjne polegają na upublicznieniu informacji o zamiarach Banku Centralnego co do możliwych zmian w polityce monetarnej. Instrumenty te są tym skuteczniejsze, im większy jest autorytet Banku Centralnego.
Do instrumentów administracyjnych należą:
1. pułapy kredytowe
2. kontrola poziomu stóp % przez radę polityki pieniężnej
3. oddziaływanie na wielkość emisji papierów wartościowych poprzez limitowanie kredytów na zakup tych papierów.
Rynki finansowe składają się z kilku segmentów:
1. rynki pieniężne, na których realizowany jest obrót instrumentami finansowymi o okresie zapadalności do 1 roku
2. rynki kapitałowe, na których następuje obrót instrumentami o okresach zapadalności powyżej 1 roku
3. rynki nieruchomości i rynki dzieł sztuki itp.
Rynek finansowy powinien pełnić następujące funkcje:
1. powinien charakteryzować się przejrzystością obrotu, co oznacza jasność zasad zawierania transakcji, stałość tych zasad oraz jednakowy i w tym samym czasie dla wszystkich uczestników dostęp do informacji
2. powinien charakteryzować się rzetelnością, co oznacza brak rozbieżności między stanem dokumentacyjnym a rzeczywistym
3. powinien charakteryzować się efektywnością w gospodarowaniu informacją, co oznacza zdolność do nadzorowania i kontrolowania informacją oraz jednakowe i pełne zaspokojenie potrzeb informacyjnych wszystkich inwestorów
4. powinien charakteryzować się płynnością, co oznacza możliwość dokonania w każdym czasie dowolnej transakcji kupna i sprzedaży, a zależy to od występowania dużej liczby podmiotów gotowych zarówno do kupna jak i do sprzedaży
5. powinien charakteryzować się integralnością, co oznacza spójność działania zarówno w aspekcie prawnym jak i organizacyjnym
Rynek kapitałowy powinien pełnić następujące funkcje:
* alokacja (rozmieszczenie) kapitału umożliwiająca jego efektywne wykorzystanie zarówno pod względem ryzyka jak i stopy zwrotu
* mobilizacja oznaczająca przyciąganie inwestorów do regularnych notować instrumentów finansowych, co odzwierciedla działanie prawa popytu i podaży
* transformacja kapitału oznacza różnokierunkowe przekształcenie tak, aby zaspokajał różnorodne oczekiwania
Stopa zwrotu inaczej w zależności do sytuacji stopa procentowa albo stopa dyskontowa. Składa się z następujących elementów:
a. realna stopa zwrotu jako ocena kapitału kształtowana rynkowo, zgodnie z relacją między podażą kapitału i popytem na kapitał
b. stopa inflacji, ponieważ każdy podmiot udostępniający kapitał na pewien czas chce go odzyskać nie tracąc realnej siły nabywczej
c. premia za płynność, czyli uzależnienie stopy zwrotu od okresu udostępnienia kapitału.
Kapitał udostępniany na dłuższe okresy może być wyżej oprocentowany. Jest to podobne co do kierunku rozumowania, ale inaczej jest przeprowadzane rozumowanie kredytobiorcy i kredytodawcy. Bank chętniej udostępnia kredyty na krótki termin, ponieważ łączy się to z mniejszym ryzykiem i odzyskiwany szybciej kredyt może być angażowany w nowe, atrakcyjniejsze przedsięwzięcia.
W sumie, aby promować krótsze terminy, bank może oferować niższe oprocentowanie. Kredytobiorca zaś woli mieć bardziej ustabilizowane warunki działalności, co zapewnia kredyt długoterminowy i dlatego może się zgodzić na wyższe oprocentowanie.
Wymienione 3 elementy w literaturze finansowej nazywane są ceną czasu, zaś 4 element, którym jest premia za ryzyko nazywany jest ceną ryzyka.
Stopa oprocentowania dyskontowa składa się z:
a. FV= PV*(1+r)^n
FV- Future Value
PV- Present Value
r- wartość procentowa odsetek za dany okres
n- liczba okresów odsetkowych
Jeżeli mamy 2 oferty lokat przy takim samym ryzyku i przy takiej samej stopie procentowej wskazanej w skali rocznej, to powinniśmy wybrać ofertę, w której są krótsze okresy odsetkowe.
b. PV= FV*(1+r)^-n
Jeżeli jest to lokata, to wartość początkowa przyrasta. Jeżeli jest to dyskonto weksla, to upoważniony (posiadacz) z weksla otrzymuje sumę mniejszą aniżeli suma wekslowa, ponieważ:
a. odliczone są odsetki dyskontowe
b. bank pobiera prowizję za wykonanie usługi.
Matematyka finansowa zajmuje się określaniem zmiennej wartości w czasie, jaką posiada pieniądz, przy czym może to dotyczyć płatności jednorazowej albo płatności cyklicznych z wariantami uwzględniającymi czy odsetki są płatne z góry czy z dołu.
Stałe płatności annuity to równe co do wielkości kwoty płacone w równych odstępach czasu w danym okresie.
Rynki finansowe dzielą się na pierwotne i wtórne, a ponadto wyodrębnia się rynek kapitałowy, jeżeli oferta skierowana jest do więcej niż 300 osób lub do nieoznaczonego adresata oraz rynek niepubliczny, jeżeli oferta skierowana do mniej niż 300 osób. Rynek dzieli się też na rynek regulowany (giełdowy) i nieregulowany niepodlegający giełdowym zasadom obrotu.
Każda inwestycja ma 3 atrybuty:
1. powstrzymanie się od bieżącej konsumpcji
2. czas
3. ryzyko.
W innym zaś ujęciu decyzja dotycząca inwestycji jest decyzją finansową i jako taka ma następujące parametry:
* skala
* ryzyko
* stopień swobody- uzależnienie od innych decyzji
* oczekiwana stopa zwrotu.
Na rynkach finansowych przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe, którymi są:
1. zbywalne papiery wartościowe, np. akcje, obligacje
2. tytuły uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania
3. nie będące papierami wartościowymi instrumenty rynku pieniężnego
4. nie będące papierami wartościowymi kontrakty terminowe, umowy dotyczące stóp % oraz umowy kupna lub sprzedaży któregokolwiek z instrumentów finansowych
5. sekurytyzacja polegająca na wydzieleniu określonej grupy aktywów i przekazanie ich odrębnej spółce, która na ich bazie emituje papiery wartościowe. Wyodrębniane są aktywa jednorodne tj. zabezpieczenie hipoteczne kredytów albo zabezpieczenie kredytów samochodowych
6. prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od wartości oznaczonych co do gatunku rzeczy, od mierników i limitów wielkości produkcji lub emisji zanieczyszczeń (pochodne instrumenty towarowe)
W ramach instrumentów finansowych na szczególna uwagę zasługują papiery wartościowe, do których przypisane są następujące walory:
a. akcje, prawa do akcji, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne i inne papiery
b. zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów, np. prawo poboru (prawo do zakupu akcji z następnych emisji), prawo do dywidendy, prawo do odsetek z obligacji
c. prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych, czyli tzw. prawa pochodne, w szczególności opcje i kontrakty terminowe.
Papiery terminowe pełnią następujące funkcje:
* kapitałowa, czyli możliwość pozyskiwania środków na strategiczne cele inwestycyjne
* kredytowa, czyli możliwość tworzenia zobowiązań finansowych
* płatnicza, kiedy wykorzystywane są jako ekwiwalent pieniądza
* obiegowa, kiedy jest organizowany obrót papierami.
Instytucją rynku kapitałowego jest Giełda Papierów Wartościowych (GPW) będąca spółką akcyjną Skarbu Państwa, banków i domów maklerskich., która prowadzi i nadzoruje obrót papierami wartościowymi. Organem nadzorczym jest Komisja Papierów Wartościowych i Giełd podległa ministrowi finansów, mająca troszczyć się o przestrzeganie reguł uczciwego obrotu i konkurencji. Obrót jest zdematerializowany co oznacza, że inwestorzy nie otrzymują nabytych papierów wartościowych, a jedynie informacje z ewidencji komputerowej dokonywanych transakcji. Prawidłowe wykonanie zobowiązań zapewnia krajowy depozyt papierów wartościowych, który rejestruje i rozlicza dokonywane transakcje. W ramach GPW funkcjonował tzw. rynek pozagiełdowy, czyli centralna tabela ofert, na którym mogły debiutować małe spółki, nie spełniające wymogów dopuszczenia do GPW. Warunkiem prawidłowego działania giełdy jest swobodny dostęp inwestorów do informacji o aktualnym stanie rynku.
Obecnie na GPW w Warszawie występują 3 rynki:
1. rynek podstawowy największych spółek
2. rynek równoległy średnich spółek
3. rynek wolny małych spółek o wysokim potencjale wzrostu.
Rynek pozagiełdowy tworzy instytucjonalnie wspomniana centralna tabela ofert.
Inwestycja to każde wykorzystanie środków finansowych w celu powiększenia ich wartości, czyli bieżące zaangażowanie zasobów zmierzające do powiększenia ich stanu. Inwestycje dzielą się na rzeczowe (nieruchomości, dzieła sztuki, surowce rzadkie, waluty i prywatny biznes) oraz kapitałowe (instrumenty finansowe właścicielskie oraz wierzytelnościowe).
Instrumenty rynku pieniężnego to:
* bony skarbowe emitowane przez Skarb Państwa
* bony pieniężne emitowane przez Bank Centralny
* papiery komercyjne emitowane przez przedsiębiorstwa
* certyfikaty depozytowe emitowane przez różne podmioty
* weksle emitowane przez dowolnych emitentów
* pożyczki międzybankowe jako forma długu między dwoma bankami komercyjnymi.
Na rynku kapitałowym głównymi instrumentami są akcje i obligacje, zaś zaliczenie tu instrumentów pochodnych takich jak opcje czy kontrakty terminowe jest sprawą dyskusyjną.
Instrumenty rynku kapitałowego mogą być grupowane wg różnych kryteriów:
1. rodzaju prawa majątkowego, którego dotyczą (instrumenty wierzytelnościowe jak obligacje i udziałowe jak akcje)
2. wg sposobu przenoszenia tytułu własności (instrumenty na okaziciela oraz instrumenty imienne)
3. wg charakteru uzyskiwania dochodów (instrumenty przynoszące stały dochód i instrumenty przynoszące zmienny dochód w tym sensie że może być dochód albo strata)
4. poziom ryzyka (pozbawione ryzyka, o małym ryzyku, o umiarkowanym ryzyku, o wysokim ryzyku)
5. stopień płynności (instrumenty o niskiej płynności i o wysokiej płynności).
Papiery wartościowe pełnią różne funkcje:
* kapitałowa polega na pozyskiwaniu środków
* kredytowa polega na tworzeniu zobowiązań finansujących zadania gospodarcze
* płatnicza polega na wykorzystaniu ich jako środki finansowe
* obiegowa realizuje się poprzez obrót papierami wartościowymi
* gwarancyjna, kiedy papiery są wykorzystywane jako zabezpieczenie roszczeń
* legitymacyjna, kiedy papiery pozwalają identyfikować podmioty, którym przysługują prawa majątkowe.
Obligacje to papiery wartościowe zawierające dla nabywcy dowód udzielonej pożyczki, z której będzie czerpał korzyści w postaci odsetek. Parametry charakteryzujące obligacje to termin wykupu, wartość nominalna i wartość odsetek.
Akcje potwierdzają udział w spółce akcyjnej. Mogą być imienne lub na okaziciela, a w obrocie giełdowym uczestniczą tylko akcje na okaziciela. Akcje mogą być też zwykłe lub uprzywilejowane (może dotyczyć liczby głosów na walnym zgromadzeniu, dywidendy lub szczególnych uprawnień w przypadku likwidacji spółki akcyjnej).
Akcje posiadają 3 ceny:
a. cena nominalna odzwierciedla kapitał akcyjny
b. cena emisyjna występuje przy sprzedaży na rynku pierwotnym
c. rynkowa (transakcyjna) przy sprzedaży na rynku wtórnym.
Akcja może przynosić zysk dwojakiego rodzaju:
1. w formie dywidendy
2. osiągany z obrotu akcjami.
Kapitał własny spółek notowanych na giełdzie jest wyceniany codziennie jako iloczyn liczby akcji i ich kursów z danego dnia. Akcjonariusze odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wpłaconego kapitału.
Listy zastawne hipoteczne i publiczne są emitowane na podstawie wierzytelności banku hipotecznego z tytułu udzielonych kredytów. Prawo do emisji moją w Polsce tylko wyspecjalizowane banki hipoteczne. Hipoteczne listy zastawne są emitowane na podstawie wierzytelności banku z tytułu udzielonych kredytów zabezpieczonych hipotekami. Publiczne listy zastawne są emitowane na podstawie kredytów udzielonych podmiotom publicznym lub poręczanych przez podmioty publiczne takie jak Skarb Państwa, NBP, instytucje UE oraz europejskie i światowe instytucje finansowe).
Jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych to prawa majątkowe w stosunku do majątku funduszu. Jeżeli emituje je fundusz zamknięty to nazywamy je certyfikatami inwestycyjnymi a cena jednostki lub certyfikatu zależy od liczby jednostkowej ustalonej na podstawie rejestru uczestników i od wartości aktywów netto funduszu po zastosowaniu korekty z tytułu opłaty manipulacyjnej.
Instrumenty pochodne mają wartość powiązaną z wartością innej zmiennej. Instrumenty pochodne spełniają 3 podstawowe funkcje:
1. ubezpieczeniowa polega na zabezpieczeniu się przed spadkiem lub wzrostem wartości instrumentu bazowego
2. spekulacyjna polega na dokonywaniu spekulacji w celu zmiany wartości instrumentu pierwotnego
3. polega na zapewnieniu inwestorom pożądanej struktury przychodów.
Wśród instrumentów pochodnych wyróżnia się:
* kontrakty forward będące umową obustronnie zobowiązującą do dokonania pewnej transakcji w przyszłości na wcześniej ustalonych warunkach
* opcje, czyli umowy dotyczące wykonania w przyszłości pewnej transakcji na określonych z góry warunkach, przy czym jedna ze stron kupująca opcje ma prawo ją wykonać, ale nie musi, natomiast sprzedawca musi wykonać opcję na żądanie kupującego
* SWAP jest formą dwustronnej umowy, której strony wymieniają się wzajemnie okresowymi płatnościami bazującymi na zróżnicowanych podstawach.
Inwestor podejmując decyzję uwzględnia przede wszystkim 3 kryteria:
a. rentowność (stopę zwrotności)
b. ryzyko
c. płynność- możliwość natychmiastowej zamiany instrumentów finansowych na środki finansowe.
Kryteria te tworzą trójkąt magiczny, co w literaturze finansowej oznacza sprzeczność nie do pogodzenia. Wysoka rentowność jest pożądana, ale zwykle jest uwarunkowana wysokim ryzykiem, który nie jest pożądany. Osiągany zysk jest warunkowany dokonaniem transakcji, np. w okresie hossy, a nie bessy. To z kolei kłóci się z pojęciem płynności. Przy podejmowaniu decyzji uwzględnia się ponadto inne kryteria, np. wymagany minimalny wkład kapitału, wymagany minimalny czas trwania inwestycji, opłaty transakcyjne oraz korzyści lub niekorzyści podatkowe (np. w ofercie banków jest lokata terminowa opakowana w polisę, która pozwala uniknąć tzw. podatku Belki, a tzw. tarcza podatkowa pozwala zmniejszyć faktyczny koszt kapitału w stosunku do kosztu nominalnego, dzięki zaliczeniu odsetek od kapitału do kosztu uzyskania przychodu).
Kf= Kn*(1-T)
Kf - koszt faktyczny
Kn - koszt nominalny
T- stawka podatku dochodowego
Rynek kapitałowy jest miejscem mobilizacji wolnych funduszy w okresie średnim i długo terminowym na cele inwestycyjne w aspekcie zwiększania wyposażenia i jego modernizacji. Na tym rynku występują podmioty gospodarcze i indywidualne zainteresowane uzyskaniem takiej stopy zwrotu, która jest wyższa od osiągalnej na rynku pieniężnym. Jest więc także grupa inwestorów, którzy są zainteresowani nie rozwojem i modernizacją, lecz kierują się motywami spekulacyjnymi.
Na rynku kapitałowym jest większa liczba podmiotów i są bardziej zróżnicowane niż na rynku pieniężnym. Występują także podmioty będące jednocześnie pożyczkodawcami i pożyczkobiorcami. Stopień ryzyka na rynku kapitałowym, zwłaszcza ze względu na długie terminy zwrotu, jest znacznie wyższy niż na rynku pieniężnym. Stopa zwrotu jest również wyższa, ale podlega znacznym wahaniom. Towarem na rynku kapitałowym są papiery wartościowe. Są one dobrem szczególnym i dlatego obrót nimi podlega regulacjom ustawowym. Nie są bowiem rzeczami użytkowymi, których wartość można wyszacować względnie dokładnie. Decyzja o zakupie bądź sprzedaży papierów wartościowych jest oparta na szerokiej gamie informacji. Informacja staje się swoistym towarem. Dostęp wcześniejszy i szerszy do informacji umożliwiałby inwestorowi osiąganie zysku nadzwyczajnego wbrew warunkom uczciwej konkurencji, dlatego szczególne znaczenie ma zapewnienie inwestorom jednakowego co do zasięgu i terminu dostępu do informacji. Informacje nie udostępnione powszechnie mają charakter poufny i udostępnianie ich wybranym inwestorom jest zakazane. Zakres informacji w przypadku emisji papieru wartościowego jest ustawowo określony. Inwestor poza charakterystyką papieru powinien zdecydować:
1. jaką pulą wolnych środków może dysponować
2. jaki horyzont czasowy inwestycji przewiduje
3. jaką stopę zwrotu z inwestycji uznaje za zadowalającą
Ryzyko na rynku kapitałowym jest determinowane następującymi czynnikami:
* ma charakter systematyczny, ponieważ łączy się z sytuacją gospodarczą, która ulega ciągłym zmianom i ryzyko jest tym większe, im inwestor ma mniejszą płynność finansową. Jeżeli ma wysoką płynność, to może przeczekać krytyczny moment ,w którym ceny papierów są bardzo niskie.
* sytuacja finansowa emitenta papierów, jeżeli przeżywa kłopoty, to zysk będzie miał mniejszy i wypłaci mniejszą dywidendę. Dalsze pogarszanie może odprowadzić do bankructwa, które oznaczałoby dla inwestorów utratę zainwestowanego kapitału.
* inflacja- determinuje ona wybór papieru; na ogół przy niskiej inflacji większym popytem cieszą się akcje, zaś przy wysokiej inflacji inwestorzy preferują obligacje
* ryzyko walutowe dające o sobie znać, kiedy rynek finansowy jest silnie powiązany z międzynarodowym. Zmiana kursu jest ważnym czynnikiem wyboru między inwestycją krajową a zagraniczną. Osobny czynnik stanowi sytuacja polityczna kraju, w którym inwestycji dokonano. Zmiany polityczne często rzutują na inne ukształtowanie priorytetów polityki gospodarczej.
Rodzaj emitenta też w dużym stopniu koresponduje z ryzykiem. Najmniejsze ryzyko generują papiery skarbowe oraz komunalne, co jednak nie oznacza całkowitego wyeliminowania ryzyka.
Rynek kapitałowy dzieli się podobnie jak pieniężny na pierwotny i wtórny. Na pierwotnym uczestnikiem transakcji jest emitent papieru wartościowego a za papiery wartościowe uważa się:
1. akcje, prawa poboru, prawa do akcji, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, warranty subskrypcyjne
2. inne zbywalne papiery wartościowe, w tym dotyczące praw majątkowych odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub zaciągnięcia długu
3. inne zbywalne prawa majątkowe powstające w wyniku emisji, upoważniające do nabycia lub objęcia papierów wartościowych albo do wykonania odpowiedniego rozliczenia pieniężnego.
Rynek kapitałowy dzieli się też na publiczny i niepubliczny. Publiczny występuje, jeżeli oferta jest skierowana do co najmniej 100 osób lub do nieoznaczonego adresata. Oferta może mieć dowolną formę, może być kierowana w dowolny sposób, jeżeli stanowi dostateczną podstawę do podjęcia decyzji o zakupie. Rynek publiczny dla występujących na nim spółek generuje zalety i wady. Do zalet zalicza się:
a. łatwiejszy dostęp do dużych kwot kapitału. Na tym rynku występuje duża konkurencja co ułatwia emitentowi sprzedaż (mowa o konkurencji inwestorów)
b. występowanie na rynku publicznym wywołuje korzystny efekt marketingowy poprzez częstą obecność w środkach masowego przekazu
c. rynek weryfikuje papiery wartościowe i dzięki temu przyczynia się do wzrostu wiarygodności emitenta
d. rynek umożliwia dalszą ekspansję poprzez kolejne emisje
e. rynek względnie miarodajnie wycenia papiery wartościowe, a pośrednio także wartość rynkową firmy emitenta.
Do wad zalicza się:
1. konieczność udostępniania inwestorom informacji, które docierają także do konkurentów firmy. Może to powodować straty w przewadze konkurencyjnej i dlatego zdarza się, że poszczególni emitenci wykupują swoje akcje i wycofują się z rynku publicznego.
2. występuje ryzyko wrogiego przejęcia spółki publicznej poprzez zakup jej akacji na rynku wtórnym
3. przygotowanie emisji i jej przeprowadzenie na rynek publiczny ze względu na wysokie wymagania prawne jest dość kosztowne, a ponadto emitent ponosi na rzecz giełdy stałe opłaty.
Mniejsze wymagania stawiane są emitentom emitującym papiery o charakterze nie udziałowym jak skarb państwa, NBP, władze regionalne, krajowe i zagraniczne. Także jeżeli instytucje te udzielają emitentowi gwarancji.
Uproszczoną procedurę organ dopuszczający emisję, jakim jest Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) może zastosować, jeżeli oferta jest kierowana:
* do inwestorów kwalifikowanych takich jak domy maklerskie, banki, zakład ubezpieczeń, fundusze inwestycyjne, OFE i niektóre inne osoby prawne (rejestr inwestorów kwalifikowanych prowadzi KNF)
* do inwestorów zakupujących papiery o wartości co najmniej 50000€ lub jeżeli jednostkowa wartość nominalna papierów wynosi 50000€
* jeżeli dotyczy papierów wartościowych, których łączna wartość emisji w ciągu 12 kolejnych miesięcy nie przekracza 2,5mln €.
Komisja Nadzoru Finansowego nie może odmówić zatwierdzenia prospektu emisyjnego, który odpowiada wymogom formalnym. Jeżeli nie odpowiada, to może nakazać wstrzymanie, przerwanie lub zakazać rozpoczęcia oferty. Transakcje na rynku kapitałowym w Polsce są dokonywane za pośrednictwem maklerów, a działalność maklerską można podzielić na 2 części. Pierwsze dotyczą obsługi inwestorów i emitentów. W jej ramach wykonywane są następujące czynności:
* przyjmowanie i przekazywanie zleceń kupna i sprzedaży
* nabywanie lub zbywanie na własny rachunek
* zarządzanie cudzym pakietem na zlecenie
* oferowanie papierów z nowej emisji
* usługi w wykonywaniu zawartych umów o emisję pomocniczą
* prowadzenie rachunków papierów wartościowych i rachunków pieniężnych
* doradztwo inwestycyjne
* organizowanie obrotu instrumentami finansowymi poza rynkiem regulowanym.
Druga część działalności maklerskiej ma charakter usługowo- doradczy. W jej ramach są wykonywane:
a. przechowywanie papierów i rejestrowanie stanu posiadania poza rynkiem regulowanym
b. udostępnianie skrytek sejfowych
c. udzielanie pożyczek na zakup papierów wartościowych
d. doradztwo inwestycyjne
e. doradztwo w zakresie łączenia, podziału i przejmowania przedsiębiorstw
f. doradztwo odnośnie papierów poza rynkiem zorganizowanym.
W Polsce rynek regulowany dzieli się na giełdowy i pozagiełdowy. Różnice między nimi dotyczą wymogów informacyjnych i zasad dopuszczania do obrotu papierami wartościowymi. Rozliczanie transakcji na rynku regulowanym jest dokonywane za pośrednictwem Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, ponieważ obrót ma charakter zdematerializowany, czyli papiery trafiają do depozytu, a transakcje nimi są rejestrowane komputerowo. Regulowany rynek giełdowy może być prowadzony przez spółkę akcyjną o kapitale zakładowym co najmniej 40mln zł. i która zajmuje się jedynie prowadzeniem Giełdy Papierów Wartościowych.
Regulowany rynek pozagiełdowy jest organizowany w formie Centralnej Tabeli Ofert (OTC), a do jego cech należy:
1. bardziej liberalne warunki dopuszczenia do obrotu niż w przypadku rynku giełdowego. Nie ma wymogu dolnej granicy wartości księgowej ani wartości emisji, ani liczby emitowanych papierów wartościowych
2. rynek pozagiełdowy choć w mniejszym stopniu niż giełdowy to jednak uwiarygodnia firmę emitenta i daje mu możliwość pozyskania kapitału. Dzięki temu firma podlega publicznej weryfikacji i wycenie.
3. emitent nie jest zobowiązany do sporządzenia prospektu emisyjnego, a sporządza skromniejsze memorandum informacyjne
4. wejście na rynek pozagiełdowy wiąże się z mniejszymi kosztami, ale jednak przynosi wzrost prestiżu firmy i sprzyja jej reklamie.
Elementami rynku pozagiełdowego są:
a. podmioty organizujące rynek zwane animatorami rynku, które troszczą się o płynność obrotu poszczególnymi papierami
b. ekran CTO, na którym prezentowane są oferty zakupu lub sprzedaży akcji. Oferty trafiają także do publicznej informacji za pomocą systemu teleinformatycznego.
c. elektroniczna platforma handlu papierami skarbu państwa.
Ponadto CTO prowadzi rynek poza skarbowych papierów dłużnych takich jak obligacje komercyjne i komunalne oraz hipoteczne listy zastawne.