65242

Modele rewolucji

U podstaw każdej teorii leży określony model: ogólna wizja najważniejszych właściwości wyjaśnianego zjawiska czy „mechanizmów'" wyjaśnianego procesu. Teorie rew^rolucji przyjmują dw^ra przeciwstawne modele: konstruktywistyczny i strukturalistyczny. Model pierwszy traktuje rewolucję jako efekt czyjejś celowej aktywności - działań przywódców', grup rewolucyjnych, mas społecznych * akcentuje więc aspekt podmiotowy. Model drugi traktuje rewolucję jako efekt pojawienia się warunków społecznych które otwierają pole dla rewolucyjnej reakcji elit i mas, akcentuje więc aspekt strukturalny.

Model konstruktywistyczny ma dwie odmiany. Najbardziej popularna korzysta z metafory „wybuchu wulkanicznego". Rewolucje wybuchają jako efekt skumulowanego niezadowolenia społecznego, którego nasilenie przekracza pewien próg. „Model wulkaniczny" kładzie nadsk na spontaniczność oddolnych działań podejmow^ranych przez masy obywateli odczuwających trudne do zniesienia upośledzenie, wyzysk, niesprawiedliwość, oraz na lawinowy proces rozprzestrzeniania się rew^rolucji, obejmującej coraz szersze kręgi członków społeczeństwa. Druga odmiana to model konspiracyjny. Wskazuje on, że rewolucje są wynikiem agitacyjnych i organizacyjnych działań podejmowanych przez grupy przywódców, którym udaje się dotrzeć do mas i zmobilizować je do działania. W tej perspektywie masy są przedmiotem celowej manipulacji odgórnej. Rewolucje nie tyle wybuchają, ile są celowo wywoływane.

Z kolei model przeciwny, strukturalistyczny, przyjmuje, że niezadowolenie społeczne, nawet najbardziej powszechne, nie wystarcza do wybuchu rewolucji. W każdym społeczeństwie istnieją pokłady frustracji, deprywacji, krytycyzmu czy sprzeciwu. Jednakże mają one szansę ujawnić się tylko wtedy, gdy zajdą sprzyjające warunki strukturalne. Jeden rodzaj takich warunków opisuje model korzystający z metafory „kipiącego garnka". Rewolucja wybucha, gdy zdjęta zostanie pokrywka, a więc gdy załamie się aparat przymusu i represji, gdy rząd osłabnie łub stanie się niezdolny do rządzenia, gdy w ramach elit politycznych dojdzie do rozbicia i walki, gdy podjęte zostaną obronne reformy, rozluźniające społeczne rygory. Inny rodzaj sprzyjających w^rarunków strukturalnych akcentuje model „arsenału". Skuteczna akcja rewolucyjna wymaga różnych środków i zasobów: pieniędzy na działania organizacyjne, kontaktu ze zwolennikami, czasu i energii na aktywność konspiracyjną, wsparcia ze strony ważnych grup społecznych, organizacji czy stowarzyszeń. Dopiero gdy rewolucjoniści uzyskują dostęp do takiego arsenału zasobów, otwiera się realna szansa na wybuch i sukces rewolucji. Jak wskazywaliśmy wyżej, jeden z powodów, dla których rewolucje zdarzają się częściej w epoce nowoczesnej, polega właśnie na uwolnieniu w- tym okresie różnych potrzebnych zasobów strukturalnych: łatwości kontaktu w ośrodkach miejskich i przy produkcji fabrycznej, pojawienia się środków masowego komunikowania, zwiększenia swobód i uprawnień obywatelskich, poszerzenia - przynajmniej dla niektórych grup społecznych - marginesu wolnego czasu i energii.

Prawdopodobnie każdy z tych modeli podkreśla jakiś warunek niezbędny wybuchu rewolucji, a dopiero wszystkie razem opisują warunki wystarczające do zajścia tego wielopoziomowego i niezwykle złożonego fenomenu. Zapewne rewolucja nie wybuchnie bez wystarczająco wzburzonych mas, ale i sprawnych, przebiegłych przywódców. Nie wybuchnie też w warunkach bezwzględnych i skutecznych represji ani wtedy, gdy brak jakichkolwiek nadwyżek czasu, energii, kapitału czy swobody, co spycha masy społeczne do roli pasywnych, konformistycznych przedmiotów'.